Thiền môn nghìn năm tuổi nơi đất Cảng, bên trong lưu giữ hai pho tượng được công nhận là bảo vật quốc gia có từ thời nhà Mạc

Chùa Trà Phương còn có tên khác là chùa Bà Đanh, nằm ở làng Trà Phương, xã Thụy Hương, huyện Kiến Thụy, TP Hải Phòng. Tương truyền chùa được khởi dựng dưới thời Lý, qua dấu tích một số di vật đá còn sót lại trong khuôn viên hiện nay của chùa, đặc biệt là 3 chiếc chân tảng bằng đá xanh, chạm hình cánh sen. Trước đây, chùa cổ được xây trên gò đất cao, cách ngôi chùa ngày nay khoảng 200m về phía nam.

Chùa Trà Phương hiện tại mang phong cách nghệ thuật kiến trúc thời Nguyễn (đầu thế kỷ XX). Chùa có mặt chính quay về hướng tây nam, với các công trình kiến trúc như tòa thờ Phật, tòa thờ các vị tổ sư, nhà khách, nhà bia, sân vườn và kiến trúc cổng chùa.

Kiến trúc chính của chùa Trà Phương được sắp xếp theo lối chữ Đinh gồm 5 gian tiền đường và 3 gian hậu cung. Chính điện là nơi thờ Phật, tiền đường thờ vua Mạc Đăng Dung và Hoàng hậu Vũ Thị Ngọc Toàn. Bên ngoài là cổng Nhất môn với hai tầng má, nhà bia với đầm sen rộng tượng trưng cho đức hạnh, lối sống của người tu hành.

Hai bên thành bậc của nhà bia là đôi sấu đá được tạo dáng theo lối tượng tròn, một trong những sản phẩm nghệ thuật tiêu biểu của văn hóa Mạc thế kỷ XVI còn lại hiện nay ở Hải Phòng. Trong chùa hiện có 5 bệ tượng Phật, trong đó, 3 bệ tượng đặt tượng Tam thế và hai bệ đặt tượng A Di Đà.

Nhân dân địa phương truyền tụng rằng, một lần, vua Mạc Thái Tổ lúc còn trẻ bị một số người xấu tìm cách sát hại, nhờ ẩn nấp trong chùa mà thoát nạn. Khi vương triều Mạc được xác lập (năm 1527), Mạc Thái Tổ nhớ ơn cứu mạng, ban chiếu trùng tu, mở rộng chùa và đổi tên là chùa Thiên Phúc.

Thiên Phúc tự hậu Phật bi ký đã cung cấp thêm: bà Vũ Thị Ngọc Toàn, hiệu là Thanh Tịnh, người làng Trà Phương khi trở thành Hoàng hậu nhà Mạc, đã ra lệnh cho viên thái giám chuyên lo việc dịch chuyển, xây cất lại ngôi chùa ở vị trí hiện nay. Ngạn ngữ địa phương lưu truyền câu: “Cổ Trai đế vương - Trà Phương công chúa” để chỉ về mối quan hệ giữa vua Mạc Thái Tổ và bà Vũ Thị Ngọc Toàn người làng Trà Phương.

Sau đó, chùa nhiều lần được dâng cúng tiền, khuyên tai, ruộng đất bởi Thái hoàng Thái hậu Vũ Thị Ngọc Toàn cùng với nhiều vương công, quý tử. Sang thời Lê Trung Hưng, chùa Trà Phương - cùng số phận với bao công trình tiêu biểu của nhà Mạc trên đất Dương Kinh, bị đập phá san bằng. Từ đống đổ nát, nhân dân địa phương kêu gọi những tấm lòng "hằng tâm hằng sản" tái tạo lại ngôi chùa ngày một khang trang.

Trải qua hàng nghìn năm với những biến cố, thăng trầm lịch sử, chùa Trà Phương còn lưu giữ nhiều di vật mang phong cách nghệ thuật thời Lý và thời Mạc. Niềm tự hào của người dân làng Trà nói riêng, người dân Hải Phòng nói chung khi pho tượng vua Mạc Đăng Dung và phù điêu Thái hoàng Thái hậu Vũ Thị Ngọc Toàn được Thủ tướng Chính phủ quyết định công nhận là bảo vật quốc gia ngày 31/12/2020.

Theo đó, tượng Mạc Thái Tổ có chiều cao 63cm, bề ngang 37cm, được tạo tác theo phong cách tượng tròn với dạng thức kiểu tượng hậu. Tượng có khuôn mặt trái xoan, mắt tròn to, mũi phồng, đầu mũi khá to, miệng nhỏ hơi mím, tai to, cằm nhọn. Tổng thể tượng thể hiện người quyền thế, hoàng gia.

Phù điêu Thái hoàng Thái hậu Vũ Thị Ngọc Toàn (là người làng Trà Phương và là chính thất của Thái tổ Mạc Đăng Dung) được làm từ chất liệu đá vôi, tượng có chiều cao 56cm, vai ngang 23cm. Tượng được tạc hõm sâu vào đá nguyên khối. Phía ngoài phiến đá tạo tác kiểu văn bia, chạm khắc biểu tượng bông sen 16 cánh đơn…

Ngôi làng Trà Phương gắn liền với vương triều nhà Mạc giai đoạn 1527-1593. Bao thế hệ người làng nơi đây luôn tự hào về vị Thái hoàng Thái hậu Vũ Thị Ngọc Toàn - người con gái Trà Phương đẹp người đẹp nết đã trở thành vợ vua Mạc Đăng Dung. Đến nay, lịch sử vẫn lưu truyền về bà Vũ Thị Ngọc Toàn không chỉ nổi tiếng về nhan sắc, mà còn cả về đức độ. Bà là một nhân vật đặc biệt trong suốt 65 năm trị vì của nhà Mạc ở Thăng Long.

Ngoài các di vật, bảo vật trên, chùa Trà Phương cũng lưu giữ các bia ký cổ. Năm 2007, chùa Trà Phương được xếp hạng Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.