Khai quật 300m2 phế tích tháp, Việt Nam phát hiện hố thiêng cùng gần 680 hiện vật

Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Bình Định vừa công bố kết quả đợt khai quật khảo cổ lần thứ hai tại phế tích tháp Đại Hữu, một di tích kiến trúc cổ Champa nằm tại thôn Chánh Mẫn, xã Cát Nhơn, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định. Đợt khai quật này, được thực hiện từ ngày 9/5 đến ngày 10/7 trên diện tích khoảng 300m2, đã mang lại nhiều phát hiện quan trọng và giúp làm rõ hơn về kiến trúc, lịch sử và văn hóa của khu vực này.

Trong quá trình khai quật, các nhà khảo cổ đã làm xuất lộ toàn bộ phần thân tháp, nền móng tiền sảnh phía Đông, nền móng chân đế phía Bắc và một phần nền móng chân đế phía Nam và Tây. Điều đặc biệt là kiến trúc của tháp Đại Hữu, với cửa chính hướng về phía Đông cùng hệ thống cửa giả, có quy mô lớn hơn so với các tháp Champa khác. Tọa lạc trên đỉnh núi Đất, cao nhất trong khu vực, tháp Đại Hữu được cho là tháp chính (Kalan), đóng vai trò quan trọng trong đời sống tôn giáo và văn hóa của người Champa thời kỳ này.

Một điểm nổi bật trong kiến trúc của tháp Đại Hữu là hố thiêng nằm ở trung tâm, được xem là nơi linh thiêng nhất của công trình. Hố thiêng có kích thước 3,8m x 3,8m, sâu 1,24m, với trụ thiêng cao 1,4m và sâu tới 3,3m. Đây là một yếu tố quan trọng trong cấu trúc tháp Champa, thể hiện sự kết nối giữa trời và đất, cũng như mối liên hệ tâm linh với các vị thần bảo hộ.

Đáng chú ý trong đợt khai quật lần này là việc phát hiện gần 680 hiện vật cổ, bao gồm 156 hiện vật đá (chất liệu đá cát kết, đá hoa cương, đá ong) với nhiều hình dạng và kích thước khác nhau. Cùng với đó là 522 hiện vật bằng đất nung, bao gồm các bệ thờ, mảnh minh văn, lá nhĩ đá, phù điêu trang trí hình người, động vật, hình cánh sen, ngói mũi lá và gốm gia dụng. Những phát hiện này không chỉ làm sáng tỏ hơn về kỹ thuật xây dựng và nghệ thuật điêu khắc của người Champa mà còn cung cấp cái nhìn sâu sắc về đời sống văn hóa và tôn giáo của họ.

Theo các chuyên gia khảo cổ, dựa trên quy mô, mặt bằng kiến trúc và các hiện vật được phát hiện, phế tích tháp Đại Hữu có khả năng được xây dựng vào khoảng giữa thế kỷ XIII, tương đồng với các di tích khác như tháp Dương Long, Hưng Thạnh, Cánh Tiên và Tháp Mắm. Kiến trúc tháp Đại Hữu sử dụng kỹ thuật xây dựng mài chập - một kỹ thuật tiên tiến, tạo ra các khối gạch, đá liên kết chặt chẽ, bền vững. Điều này chứng tỏ trình độ xây dựng của người Champa đã đạt đến mức hoàn thiện cao vào thời điểm đó. Họ còn sử dụng nhựa thực vật làm chất kết dính, kết hợp với gạch, đá cát kết, đá hoa cương và đá ong để tạo nên một công trình bền bỉ với thời gian.

Giá trị văn hóa của tháp Đại Hữu không chỉ nằm ở kỹ thuật xây dựng mà còn ở sự kết hợp giữa nghệ thuật kiến trúc Champa truyền thống với những yếu tố văn hóa ngoại lai, đặc biệt là từ văn hóa Khmer. Các họa tiết trang trí trên tháp mang phong cách điêu khắc Tháp Mẫm, thể hiện sự giao thoa và tiếp thu văn hóa giữa các nền văn minh trong khu vực. Phế tích tháp Đại Hữu cũng là minh chứng cho mối quan hệ mở rộng giữa vương quốc Vijaya của người Champa và các nền văn hóa lân cận.

Phế tích tháp Đại Hữu lần đầu tiên được nhắc đến trong công trình nghiên cứu của Henri Parmentier, xuất bản năm 1909. Nhà nghiên cứu người Pháp này đã phát hiện nhiều hiện vật điêu khắc đá Champa quý giá tại đây, trong đó có tượng thần Shiva, hiện được trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử TP Hồ Chí Minh. Gần khu vực phế tích tháp Đại Hữu, người Pháp còn tìm thấy bia ký Chánh Mẫn, hiện được bảo quản tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng.

Sau hơn một thế kỷ kể từ khi Henri Parmentier khám phá, phế tích tháp Đại Hữu vẫn tiếp tục là điểm quan tâm của các nhà khảo cổ học. Năm 2018, Bảo tàng tỉnh Bình Định đã tiến hành khảo sát và cập nhật thông tin về khu vực này vào hệ thống bản đồ khảo cổ học của tỉnh. Trong đợt khai quật lần đầu tiên vào năm 2023, Bảo tàng Bình Định phối hợp với Viện Khảo cổ học Việt Nam đã phát hiện nhiều hiện vật quý giá nằm ở độ sâu 0,5-1,8m dưới lớp đất mặt. Những hiện vật này bao gồm gạch, đá, đất nung, gốm trang trí và đồ gốm gia dụng Champa và Trung Quốc.

Phế tích tháp Đại Hữu, qua các đợt khai quật, đã mang lại những phát hiện quan trọng, không chỉ giúp hiểu rõ hơn về kỹ thuật xây dựng, nghệ thuật điêu khắc và đời sống văn hóa của người Champa, mà còn cung cấp cái nhìn sâu sắc về mối quan hệ giữa vương quốc Champa và các nền văn hóa khác trong khu vực Đông Nam Á. Tháp Đại Hữu không chỉ là di sản kiến trúc quan trọng của Bình Định mà còn là biểu tượng của sự giao thoa văn hóa trong lịch sử khu vực.