Phát hiện khu di tích cách Hà Nội 90km là nơi khai thác hòn than đầu tiên trên lãnh thổ Việt Nam, từ những 'hòn đá đen bốc cháy' thành chốn tri ân 'tổ nghiệp'

Từ nơi phát hiện "hòn đá đen bốc cháy"

Nằm dưới chân dãy núi Yên Lãng ở phường Yên Thọ, thị xã Đông Triều (Quảng Ninh), Khu di tích lịch sử Địa điểm khai thác than đầu tiên của Việt Nam (Khu di tích miếu Mỏ) là nơi tri ân tổ nghiệp ngành than.

Ông Trần Hữu Trịnh, quản lý Khu di tích kể về quá trình phát hiện, khai thác hòn than đầu tiên trên lãnh thổ Việt Nam.

Theo câu chuyện được lưu truyền, vào một ngày nọ, có người tiều phu ở An Lãng (Yên Thọ) đi rừng và nhìn thấy những hòn đá đen nằm trên sườn núi bèn đem kê làm ông đầu rau (kê bếp) để nấu cơm ngay bên bờ suối. Một lúc sau, những hòn đá bắt lửa, đỏ rực lên và tỏa nhiệt lượng lớn.

Thấy lạ, dân chúng trong vùng báo cho quan trên biết về những hòn "đá cháy" có khả năng phát sáng. Triều đình Huế đã biết thêm được một nguồn tài nguyên quý giá ở vùng phía Bắc xa xôi và dù việc vận chuyển vất vả, Bộ Hộ khi ấy đã yêu cầu đào hơn 10 vạn cân đá đen mang vào kinh thành Huế.

Vị quan trực tiếp khai thác than ở Đông Triều là Tôn Thất Bật, khi ấy đang làm Tổng đốc Hải Yên - một vùng đất bao gồm tỉnh Hải Dương, Quảng Ninh hiện nay. Tháng 12/1839, Tôn Thất Bật dâng sớ xin phép triều đình cho khai thác than ở vùng Đông Triều.

Sách "Đại Nam thực lục" ghi rằng, nhận sớ của Tổng đốc Hải Yên, vua Minh Mạng phê: "Nhân dân hạt ngươi vừa mới hồi lại được yên vui, sao nỡ đem việc không cần kíp làm mệt nhọc người ta, chầm chậm lại cũng chưa muộn gì".

Nhưng Tổng đốc Tôn Thất Bật tâu: "Dân bị vụ mùa tổn thất, đời sống khó khăn, đều tình nguyện đi làm thuê trông vào tiền công để nuôi thân". Ngày 10/1/1840, vua Minh Mạng ra chỉ dụ cho khai thác than ở vùng núi Yên Lãng.

Từ sau chỉ dụ của vua, quá trình khai thác than ở Việt Nam chính thức được bắt đầu. Cũng từ đó đã hình thành đội ngũ thợ mỏ ở địa phương để khai thác than đá trước khi triều đình nhà Nguyễn ký bán khu mỏ Đông Triều cho người Pháp.

Sau này, tại địa điểm khai thác than đầu tiên dưới chân núi Yên Lãng, đã xuất hiện ngôi miếu thờ ông tổ ngành than. Miếu còn thờ những người đi rừng, người làm than tứ xứ chết không có người hương khói.

Đến vùng đất tâm linh của người thợ mỏ

Ông Trịnh cho biết, với những người thợ mỏ, ngôi miếu vừa là nơi lưu giữ lịch sử, vừa là nơi họ gửi gắm sự tin tưởng của tâm linh. Bởi với người thợ mỏ công việc vất vả, nguy hiểm, thường được ví "ăn cơm dương gian làm việc âm phủ" thì ngôi miếu như một niềm tin tâm linh giúp họ vững tâm, chắc tay búa, rắn tay choòng, ánh mắt tinh nhạy quan sát xung quanh.

Do đó, miếu Mỏ xưa được dựng bằng gạch, trải qua mưa nắng là hư hỏng, lập tức anh em thợ thuyền cùng người thân lại hò nhau vào sửa chữa. Đến năm 2000, các cụ cao tuổi xã Yên Thọ, trong đó có nhiều thợ mỏ về hưu đã đồng tâm xây dựng lại ngôi miếu trên nền cũ.

Tập đoàn Công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam (TKV) ngay từ những ngày đầu thành lập đã triển khai xây dựng dự án trùng tu di tích miếu Mỏ ở Yên Thọ. Năm 2008, UBND tỉnh Quảng Ninh công nhận "Địa điểm khai thác than đầu tiên của Việt Nam" tại núi Yên Lãng là di tích cấp tỉnh.

Trong giai đoạn 2009-2019, TKV đã xây dựng công trình Thạch trụ yểm sơn, mở đầu cho công việc tôn tạo di tích. Tiếp đó, triển khai xây dựng hoàn thành Đài Hoàng đế chỉ lệnh tại khu vực đền Hạ, đền Thượng, tuyến đường từ tháp Thạch trụ yểm sơn vào đền Thượng và tu bổ nâng cấp một số hạng mục di tích miếu Bãi Tràng Tiền, xây dựng Nhà bia tưởng niệm thợ mỏ đã hy sinh...

Năm 2020, UBND tỉnh Quảng Ninh đã đặt tên tuyến đường qua khu Trại Hà, phường Yên Thọ mang tên Tôn Thất Bật.

Bây giờ, vào mỗi dịp lễ, Tết, ngày lễ trọng của ngành Than thì Tập đoàn và các đơn vị lại về đây dâng hương như một nét đẹp truyền thống, tri ân các bậc tiền nhân khai sinh ra ngành than Việt Nam và những người thợ mỏ đã hy sinh vì sự nghiệp sản xuất than, tôn vinh những giá trị văn hoá truyền thống, tuyên truyền giáo dục truyền thống cách mạng và tinh thần yêu nước, yêu nghề cho cán bộ, đảng viên, người lao động của TKV, tiếp lửa cho các thế hệ thợ mỏ sau này không quên nguồn cội, cha ông.