Hướng tới hệ thống QCVN phù hợp thông lệ quốc tế thông qua đánh giá tác động quy định (RIA)

Trong bất kỳ xã hội nào có hoạt động kinh tế, Nhà nước luôn cần điều chỉnh và kiểm soát các tác động không mong muốn, hay còn gọi là “thất bại của thị trường”. Các hoạt động kinh tế, cùng với sản phẩm và dịch vụ tạo ra có thể gây ra rủi ro đối với sức khỏe, an toàn, môi trường, thông tin người tiêu dùng, mức độ cạnh tranh và nhiều khía cạnh khác của một quốc gia.

Điều này đặc biệt quan trọng đối với Việt Nam, một quốc gia đang thúc đẩy phát triển kinh tế thông qua khuyến khích tinh thần khởi nghiệp. Do đó, Việt Nam cần đánh giá tác động của các chính sách và quy định đến rào cản đối với khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo và khả năng cạnh tranh quốc tế. Là một quốc gia định hướng xuất khẩu, Việt Nam cũng cần xem xét liệu các chính sách của mình có phù hợp với tiêu chuẩn và thông lệ quốc tế hay không.

Nhằm giảm thiểu các tác động và rủi ro này, Chính phủ thông qua các bộ, ngành và cơ quan quản lý thiết lập và thực thi các quy chuẩn kỹ thuật nhằm điều chỉnh hoạt động sản xuất. Các Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia (QCVN) là một trong những công cụ quan trọng, với hơn 800 QCVN đang được áp dụng. Tuy nhiên, mỗi QCVN đều phát sinh chi phí tuân thủ cho cá nhân và doanh nghiệp, đồng thời tiêu tốn nguồn lực công để giám sát và thực thi. Nếu chi phí tuân thủ và thực thi quá cao, chúng có thể dẫn đến "thất bại trong quản lý".

Do đó, việc đạt được sự cân bằng giữa lợi ích và chi phí của QCVN, đồng thời giảm thiểu "thất bại của thị trường" là mục tiêu cốt lõi của việc áp dụng công cụ Thực hành Quy định Tốt (GRP). Trong đó, việc thực hiện Đánh giá Tác động Quy định (RIA) chất lượng cao đóng vai trò then chốt.

TS. Cesar Cordova - Giám đốc Cấp cao, Jacobs, Cordova & Associates (JC&A). (Ảnh: Ngọc Xen)

Theo TS. Cesar Cordova - Giám đốc Cấp cao, Jacobs, Cordova & Associates (JC&A), đánh giá Tác động Quy định (RIA) là công cụ quan trọng của Thực hành Quy định Tốt (GRP) được nhiều quốc gia sử dụng để đưa yếu tố kinh tế vào trọng tâm của quá trình xây dựng quy định. Trên thực tế, RIA là quá trình đánh giá trước dựa trên bằng chứng và cách tiếp cận kinh tế để cung cấp thông tin cho việc ra quyết định quản lý.

Ba yếu tố thiết yếu tạo nên một hệ thống RIA bao gồm: Các câu hỏi cụ thể trong một biểu mẫu có cấu trúc để hỗ trợ thảo luận thực chất rộng rãi và minh bạch hơn; Trình bày và đánh giá một loạt tác động tiềm năng - được phân tích một cách hệ thống và nhất quán - phát sinh từ hành động hoặc không hành động của chính phủ; Tham vấn và trao đổi thông tin với người đưa ra quyết định cũng như với các cơ quan quản lý.

Nói cách khác, RIA là công cụ hệ thống để cải thiện quá trình ra quyết định, trước tiên xác định vấn đề cần giải quyết và mục tiêu chính sách liên quan. Dựa trên điều này, một loạt phương án để đạt được mục tiêu phải được xem xét (bao gồm cả phương án không hành động hoặc giữ nguyên trạng). Cuối cùng, phải tiến hành phân tích các tác động kinh tế, xã hội và môi trường có thể xảy ra của các phương án này để xác định phương án nào có lợi nhất cho nền kinh tế và xã hội.

Cũng theo TS. Cesar Cordova, ngày càng nhiều quốc gia và khu vực kinh tế như Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), Liên minh châu Âu (EU), Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) và Khu vực thương mại tự do Bắc Mỹ đã thúc đẩy, xây dựng, tinh chỉnh việc sử dụng và thực hành RIA cho các quy định kỹ thuật. Bên cạnh đó, nhiều hiệp định và tổ chức thương mại quốc tế đã trực tiếp khuyến khích hoặc đề cập tới việc áp dụng RIA như một công cụ cải thiện chất lượng quy định, giảm thiểu rào cản thương mại và thúc đẩy quản trị tốt. Điển hình có thể kể đến như:

Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) - Hiệp định hàng rào kỹ thuật trong Thương mại (TBT): Khuyến khích các Thành viên ra quyết định dựa trên bằng chứng, chẳng hạn thông qua RIA.

Hiệp định về Vệ sinh và Kiểm dịch Thực vật (SPS) của WTO: Yêu cầu các biện pháp SPS dựa trên đánh giá rủi ro khoa học. Các quá trình tương tự RIA thường được sử dụng để đánh giá tác động kinh tế và thương mại của các quy định này.

Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) và Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) bao gồm các điều khoản về Thực hành Quy định tốt (GRP), khuyến khích tính minh bạch và quy định dựa trên bằng chứng. Một số chương (như Chương về sự nhất quán Quy định) khuyến nghị áp dụng các quy trình tương tự RIA để đánh giá tác động thương mại.

Hiệp định Hoa Kỳ - Mexico – Canada (USMCA): Chương 28 (Thực hành Quy định tốt) khuyến khích các bên thực hiện RIA đối với các quy định lớn, đồng thời yêu cầu minh bạch và xem xét các phương án thay thế.

Hiệp định Thương mại tự do của Liên minh Châu Âu (EU): Nhiều FTA của EU (như CETA với Canada, EPA với Nhật Bản) bao gồm cam kết hợp tác quy định và đánh giá tác động. Bản thân EU cũng bắt buộc thực hiện RIA đối với các quy định quan trọng theo Chương trình “Quy định tốt hơn”, tác động trực tiếp đến các đối tác thương mại;...