Vị vua phát hành đồng tiền giấy đầu tiên trong lịch sử tiền tệ Việt Nam

Hồ Quý Ly (1336-1401) quê ở Đại Lại, Vĩnh Lộc (nay là Hà Đông, Hà Trung, Thanh Hóa). Tổ tiên của ông là họ Hồ ở Chiết Giang, Trung Quốc sang sinh sống ở vùng này. Ông ở ngôi vị Hoàng đế từ năm 1400 đến năm 1401 tự xưng là “Quốc Tổ Chương Hoàng”, sau đó giữ ngôi Thái thượng hoàng từ năm 1401 đến năm 1407.

Hồ Quý Ly được ghi nhận là một nhà cải cách lớn trong lịch sử Việt Nam. Ý tưởng phát hành tiền giấy đã xuất hiện ngay từ khi ông còn làm quan dưới triều Trần. Sau khi lập ra nhà Hồ, ông đổi tên nước thành Đại Ngu và chính thức cho sản xuất tiền giấy.

Theo một số sử sách ghi lại, vào mùa hạ, tháng 4 năm Bính Tý, niên hiệu Quang Thái năm thứ 9 (1396), triều đình bắt đầu sai người đổi tiền giấy lấy tiền kim loại trong nhân dân, cứ 1 quan tiền đồng đổi lấy tiền giấy 1 quan 2 tiền.

Đồng tiền giấy “Thông bảo hội sao” được Hồ Quý Ly phát hành nhằm thay thế cho tiền đồng từ khi ông còn chưa lên ngôi vua. Thể thức phát hành như sau: 10 đồng vẽ rồng; 30 đồng vẽ sóng; 1 tiền vẽ mây; 2 tiền vẽ rùa; 3 tiền vẽ lân; 5 tiền vẽ phượng; 1 quan vẽ rồng. Ai làm giả phải tội chết, tịch thu điền sản vào nhà nước. Thậm chí, triều đình còn xây dựng các điều luật để phạt những người không tiêu tiền giấy, cấm hẳn tiền đồng không được chứa và tiêu riêng; đều thu lại chứa tại Ngao Trì, chứa tại kinh thành và ở trị sở các xứ.

Đồng tiền giấy này đã được đưa vào trong lưu thông một cách triệt để. Nó khác hẳn tiền giấy của Trung Quốc, chỉ lưu thông rất hạn chế. Chính sách thu hồi tiền đồng được Hồ Quý Ly đẩy mạnh nhằm mục đích thu thập kim loại làm vũ khí cho chiến tranh. Cách phát hành tiền là đổi hoàn toàn tiền cũ lấy tiền mới, nên về lí thuyết nó không ảnh hưởng gì tới giá trị đồng tiền mà còn giúp tiết kiệm kim loại và sử dụng tiền thuận tiện hơn.

Thế nhưng, việc ban hành tiền giấy kèm theo nhiều luật lệ hà khắc trong việc sử dụng tiền đồng đã khiến dân chúng bất bình. Để giải quyết điều đó, nhà Hồ đưa ra nhiều biện pháp để tiền giấy được lưu hành rộng rãi. Năm 1401, Hồ Hán Thương đặt kho Thường bình, phát tiền giấy cho các lộ, theo thời giá đong thóc chứa vào kho ấy. Năm 1402, định lại các thuế về tô ruộng, theo đó: Triều đình trước mỗi mẫu thu 3 thăng thóc nay thu 5 thăng nhưng nộp bằng tiền giấy thì được giảm đi. Thuế đinh cũng tương tự, thu bằng thóc thì thu nặng hơn trước nhưng thu bằng tiền giấy thì lại giảm đi.

Trong cuốn “Tiền cổ Việt Nam” của Lục Đức Thuận, Võ Quốc Ky (NXB Giáo dục năm 2009, trang 63) có ghi nhận định của sử gia Phan Huy Chú về tiền giấy của Hồ Quý Ly: “Giấy sao chỉ là miếng giấy vuông chừng 1 thước, chỉ đáng giá năm ba đồng tiền, mà đem đổi lấy những vật giá năm sáu trăm đồng của người ta, đã không hợp lý, lại làm cho người ta cất giữ, thì dễ rách nát. Kẻ làm giả mạo thì không thể bắt hết; như vậy không thể làm cho vật giá trung bình mà dân thông dụng được. Quý Ly không xét đến lợi hại, chỉ mộ cái hư danh là sáng tác, làm ra tiền giấy, rồi cũng úng tắc ngay, không lưu thông được, chỉ làm cho dân xôn xao, không phải là chế độ để làm cho nước được bình trị”.

Vì triều đình cấm lưu trữ và phạt nặng những ai còn dùng tiền kim loại, nên ở một số nơi, người dân nghĩ ra hình thức giao dịch hàng đổi hàng. Một số nhà nghiên cứu lịch sử đánh giá, tiền giấy gặp thất bại vì không phù hợp với bối cảnh kinh tế bấy giờ của nước ta.

Thực tế, đến năm 1403 tức sau bảy năm ban hành, tiền giấy vẫn không được ưa dùng. Việc ban hành tiền giấy của Hồ Quý Ly xem như thất bại và cùng với đó là sự sụp đổ nhanh chóng của nhà Hồ, tiền giấy bị chấm dứt lưu hành.

*Tham khảo Vietnamnet