Nhà dài của người Ê Đê - di sản sống giữa lòng Tây Nguyên

Kiến trúc độc đáo mang đậm dấu ấn mẫu hệ

Một trong những đặc trưng nổi bật nhất của nhà dài Ê Đê chính là kết cấu kiến trúc kéo dài theo chiều ngang – phản ánh mô hình gia đình mẫu hệ lâu đời. Trong xã hội Ê Đê, phụ nữ giữ vai trò trung tâm trong gia đình và tài sản được truyền từ mẹ sang con gái. Chính vì vậy, khi con gái lập gia đình, chồng sẽ về sống tại nhà vợ và phần nhà sẽ được nối dài thêm để mở rộng không gian sinh hoạt cho gia đình mới. Theo thời gian, nhà dài có thể kéo dài tới hàng chục mét, thậm chí lên tới 30–40 mét, tùy thuộc vào số lượng thế hệ cùng chung sống.

Ngôi nhà dài của già Ama H’Rin (Ảnh: Lê Nhuận)

Nhà dài Ê Đê được làm chủ yếu bằng vật liệu tự nhiên như gỗ, tre, nứa và tranh. Mái nhà hình thuyền úp, được lợp bằng lá hoặc tôn (trong thời kỳ hiện đại), với khung nhà vững chắc được chạm khắc tinh xảo. Sàn nhà cao hơn mặt đất từ 1 đến 1,5 mét, vừa giúp cách ẩm vừa tránh thú dữ và thuận lợi trong mùa mưa lũ. Một cầu thang độc đáo bằng gỗ nguyên khối dẫn lên nhà, thường có khắc hình bầu ngực phụ nữ – biểu tượng của sự sinh sản và quyền lực của người mẹ trong chế độ mẫu hệ.

Bên trong nhà được chia làm hai không gian chính: phần trước gọi là Gah, là nơi tiếp khách, hội họp và tổ chức các nghi lễ quan trọng; phần sau là không gian sinh hoạt và nghỉ ngơi của các thành viên trong gia đình. Không gian không có nhiều vách ngăn, phản ánh tính cộng đồng và sự gần gũi giữa các thành viên.

Nhà dài – trung tâm của đời sống tinh thần và văn hóa

Không giống như nhà ở đơn thuần trong nhiều nền văn hóa khác, nhà dài đối với người Ê Đê là nơi thiêng liêng gắn với tổ tiên, tín ngưỡng và những câu chuyện truyền đời. Mỗi căn nhà dài là một phần của linh hồn buôn làng. Trong tâm thức người Ê Đê, nhà dài không chỉ chứa đựng sinh hoạt hàng ngày, mà còn là nơi tổ chức lễ cúng tổ tiên, tiếp đón khách quý, hay tiến hành các nghi lễ cầu mùa, cầu mưa, tạ ơn mùa màng.

Tại gian nhà chính, thường có cột thiêng (k’pan) – biểu tượng kết nối giữa con người và thần linh. Bên cạnh đó là các ghế dài truyền thống (ghế kpan), có chiều dài đến 10 mét, được làm từ một thân gỗ lớn. Đây là nơi các già làng, trưởng họ hoặc khách quý ngồi trong các dịp lễ trọng đại. Chính chiếc ghế dài này cùng với kiến trúc nhà dài đã trở thành biểu tượng thể hiện quyền uy, sự giàu có và uy tín của gia đình trong cộng đồng.

Đáng chú ý, các hoa văn và hình khắc trên nhà dài đều có ý nghĩa riêng: hình mặt trời, hoa văn lông chim công, hoặc hình ảnh cách điệu của các loài thú rừng – tượng trưng cho sự sinh sôi, may mắn và kết nối với tự nhiên. Những hoa văn này không chỉ có giá trị thẩm mỹ mà còn là phương tiện lưu truyền các câu chuyện, huyền thoại dân gian một cách tinh tế.

Nhà dài tại Buôn Ako Dhông, cách trung tâm thành phố Buôn Ma Thuột khoảng 2km (Ảnh: Lê Nhuận)

Buôn Ma Thuột – nơi gìn giữ những ngôi nhà dài cuối cùng

Ngày nay, trong bối cảnh hiện đại hóa và sự thay đổi trong lối sống, những ngôi nhà dài truyền thống đang dần mai một. Nhiều người Ê Đê chuyển sang xây nhà bằng bê tông kiên cố hơn, phù hợp với điều kiện sinh hoạt hiện đại nhưng lại đánh đổi bằng việc rời xa những giá trị văn hóa nguyên bản. Tuy nhiên, tại Buôn Ma Thuột – đặc biệt ở các buôn làng như buôn Ako Dhông, buôn Kmrơng Prông B, những ngôi nhà dài cổ vẫn được gìn giữ như một phần linh hồn của buôn làng.

Buôn Ako Dhông, cách trung tâm thành phố Buôn Ma Thuột khoảng 2km, là một trong những nơi tiêu biểu còn giữ được nhiều nhà dài truyền thống nhất. Buôn hiện có hơn 30 căn nhà dài, nhiều trong số đó có tuổi đời trên 50 năm. Nhờ sự nỗ lực của người dân và chính quyền địa phương, buôn Ako Dhông không chỉ là nơi cư trú mà còn là điểm đến du lịch văn hóa hấp dẫn, nơi du khách có thể chiêm ngưỡng kiến trúc nhà dài, thưởng thức nhạc cụ dân tộc và hòa mình vào không gian văn hóa Ê Đê đậm đà bản sắc.

Không ít người dân trong buôn đã mạnh dạn kết hợp nhà dài với mô hình homestay, trải nghiệm văn hóa nhằm vừa bảo tồn di sản vừa phát triển kinh tế du lịch bền vững. Các lễ hội như Lễ cúng bến nước, Lễ mừng lúa mới, hay các đêm diễn cồng chiêng, kể Khan, trình diễn dệt thổ cẩm… cũng góp phần đưa nhà dài trở thành một trung tâm văn hóa sống động, không bị "bảo tàng hóa".

Dù vậy, việc bảo tồn nhà dài Ê Đê vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức. Thiếu hụt vật liệu truyền thống, chi phí bảo trì cao, cùng với sự đứt gãy trong truyền dạy nghề mộc, nghề khắc gỗ… đang khiến việc phục dựng và gìn giữ nhà dài gặp nhiều khó khăn. Ngoài ra, lớp trẻ Ê Đê ngày càng ít quan tâm đến mô hình gia đình mẫu hệ và không còn mặn mà với lối sống cộng đồng trong nhà dài.

Nhà dàitại Buôn Ako Dhông, cách trung tâm thành phố Buôn Ma Thuột khoảng 2km (Ảnh: Lê Nhuận)

Trước thực trạng đó, việc xây dựng chính sách hỗ trợ bảo tồn nhà dài cần được thực hiện một cách đồng bộ. Cần khuyến khích cộng đồng địa phương tham gia trực tiếp vào việc gìn giữ, truyền dạy nghề truyền thống, đồng thời kết hợp phát triển du lịch cộng đồng có trách nhiệm. Các chương trình giáo dục văn hóa dân tộc cho học sinh Ê Đê, việc ghi danh nhà dài như một loại hình di sản phi vật thể cấp quốc gia hoặc UNESCO công nhận, cũng là những hướng đi cần được xem xét.

Nhà dài Ê Đê tại Buôn Ma Thuột không chỉ là nơi cư trú mà còn là kết tinh của cả một nền văn hóa mẫu hệ, nơi quá khứ và hiện tại hòa quyện trong từng mái tranh, khung gỗ. Trong bối cảnh hội nhập và biến đổi mạnh mẽ, việc bảo tồn và phát huy giá trị nhà dài không chỉ là trách nhiệm của người Ê Đê, mà còn là nhiệm vụ chung của toàn xã hội trong việc gìn giữ sự đa dạng văn hóa – một phần không thể thiếu của bản sắc Việt Nam.