Người phụ nữ được ca tụng là 'Như Lai xuất thế', 2 lần thay vua 'trị quốc an dân' và thảm án bức tử Hoàng hậu cùng 72 cung nữ, đó là ai?

Cuộc đời lừng lẫy của nguyên phi Ỷ Lan có một “vết nhơ” bị phê phán nặng nề và chính bà vô cùng hối hận về tội lỗi của mình. Đó là gây ra cái chết của Thượng Dương Hoàng hậu và hàng chục cung nữ để cướp quyền nhiếp chính khi Thái tử Càn Đức lên ngôi.

Xuất thân bần hàn tới ngôi cao chốn hậu cung nhà Lý

Theo sử liệu ghi chép, triều Lý có một người phụ nữ nổi tiếng tài năng xuất chúng, tư chất thông tuệ hiếm có, đó là Nguyên Phi Ỷ Lan. Ỷ Lan tên thật là Lê Thị Yến, sinh năm Giáp Thân (1044), người hương Thổ Lỗi, xưa thuộc Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh (nay là Gia Lâm, Hà Nội).

Kể rằng, vua Lý Thánh Tông tuổi đã gần tứ tuần mà chưa có con trai nối ngôi. Mùa xuân năm ấy, nhà vua xa giá đến cầu tự ở chùa Dâu, dọc đường trai gái già trẻ các làng đều nô nức ra rước vua, duy chỉ có người con gái hái dâu chẳng hề bận tâm đến cảnh vui mừng đó.

Nàng vừa làm vừa ca hát dưới gốc cây lan. Vua đi qua nghe tiếng hát ngọt ngào, trong trẻo, lại thấy cô thôn nữ dung mạo đoan trang, đối đáp lưu loát, vua xao xuyến cảm mến đưa về cung, phong làm Ỷ Lan phu nhân.

Vài năm sau Ỷ Lan sinh hoàng tử Lý Càn Đức, được vua phong làm Thần Phi, sau lại phong là Nguyên Phi, đứng đầu các phi tần, chỉ sau Thượng Dương Hoàng hậu.

Người phụ nữ 2 lần nắm quyền lực tối cao

Khác với các cung phi, Ỷ Lan không để tâm đến việc trau chuốt nhan sắc, không mang đàn ca lấy lòng vua mà chuyên tâm học hỏi, đọc sách, nghiền ngẫm thi thư, lễ nghĩa để giúp vua việc nước.

Chỉ trong thời gian ngắn, triều thần đều kinh ngạc, khâm phục trước sự hiểu biết uyên thâm nhiều mặt của bà. Với trí thông minh, suy nghĩ sắc sảo, thấu tình đạt lý, Ỷ Lan trở thành phụ tá đắc lực và được vua sùng ái, tin yêu hết mực.

Bởi thế, năm 1069, khi vua Lý Thánh Tông cầm quân đi đánh giặc đã trao quyền nhiếp chính cho Ỷ Lan. Ở lần nhiếp chính này, Đại Việt bị lụt lớn, mùa màng thất bát, nhiều nơi sinh loạn, nhưng nhờ có kế sách trị nước đúng đắn, quyết đoán, táo bạo của Nguyên Phi mà loạn lạc được dẹp yên, dân đói được cứu sống, đất nước vượt qua muôn trùng khó khăn, giữ cảnh thái bình thịnh trị. Vì thế, bà được nhân dân ca tụng là “Như Lai xuất thế”, "Lý triều Thiên Nam Đệ nhất", "Phật Mẫu"...

Lần nhiếp chính thứ hai của Ỷ Lan là khi vua Lý Thánh Tông đột ngột qua đời (1072), thái tử Lý Càn Đức chỉ mới 7 tuổi lên nối ngôi, lấy hiệu là Lý Nhân Tông. Giai đoạn này, quân Tống phát đại binh sang xâm lược Đại Việt. Quốc gia lâm nguy, Thái hậu Ỷ Lan vừa dạy dỗ con thơ vừa cùng các triều thần nhà Lý lo việc nước.

Bà cùng Thái sư Lý Đạo Thành huy động sức người sức của, vận chuyển binh lương ra tiền tuyến cho Lý Thường Kiệt đánh thắng giặc, lập nên chiến công hiển hách. Nhờ vậy, giang sơn xã tắc Đại Việt được giữ vững và tiếp tục mở mang phát triển, tạo nên một thời kỳ cường thịnh rực rỡ nhất trong lịch sử phong kiến nước nhà mà có người còn gọi đó là thời kỳ Ỷ Lan.

Thái hậu Ỷ Lan cũng là người phụ nữ đầu tiên trong lịch sử phong kiến Việt Nam quan tâm đến thân phận phụ nữ. Bà không chỉ mong muốn giải phóng, mang lại hạnh phúc cho phụ nữ mà còn muốn mang lại sự bình ổn về giới, cân bằng âm dương, bởi đó là nền tảng cơ bản để xây dựng một hình thái xã hội lý tưởng nhất.

Giới nghiên cứu lịch sử đương đại đánh giá, có lẽ do cốt cách của bà từ thuở hàn vi vốn xuất thân là một thôn nữ nên bà hiểu biết về xã hội, đồng cảm được với những phận người cùng khổ.

Thái hậu còn là một người uyên bác thiền học. Năm 1096, trong buổi tham vấn thiền học, bà đã truy các vị thiền sư về việc nói có sách, mách có chứng và kê cứu rõ ràng các tông phái. Hãy đọc bài thơ: “Sắc, không” của bà tại tham vấn thiền này:

Sắc là không, không tức sắc

Không là sắc, sắc tức không

Sắc, Không? thôi mặc cả,

Mới thấu được chân tông.

Ở đỉnh cao chót vót của quyền lực, là người sùng Phật, lại ân hận vì bức hại Thái hậu Thượng Dương nên Thái hậu Ỷ Lan cho xây dựng hàng trăm ngôi chùa, tháp lớn nhỏ. Có thể kể: chùa Dạm (1086, Bắc Ninh), chùa Một Mái (1099, Quốc Oai, Hà Nội), chùa Phật Tích (1100, Bắc Ninh), chùa Báo Ân (1100, Thanh Hóa), tháp Chương Sơn (1108, Nam Định)...

Thảm án Thượng Dương cung

Những đóng góp của Thái Hậu Ỷ Lan cho hoàng triều Lý, nhất là về Phật giáo và tài năng trị nước đều được các sử gia đương thời khen ngợi và tán dương. Song thật đáng buồn, "án Thượng Dương cung" đã để lại tỳ vết khó mờ trong sự nghiệp của bà.

Theo luật xưa, khi hoàng đế lên ngôi lúc nhỏ tuổi (6 tuổi), Thái hậu Thượng Dương được quyền nhiếp chính. Vì quy định này nên Ỷ Lan dù là mẹ vua và rất có tài trị quốc, nhưng cũng chỉ được tôn làm Thái phi và không được phép xen vào việc triều chính. Điều này khiến Ỷ Lan tức tối, tìm cách giành quyền nhiếp chính.

Đại Việt sử ký toàn thư viết, Ỷ Lan cho mình là mẹ đẻ mà không được dự chính sự, mới kêu với vua rằng: "Mẹ già này khó nhọc mới có ngày nay, mà bây giờ phú quý người khác được hưởng, toan để mẹ già này vào đâu?". Vua bèn sai giam Dương Thái hậu và 76 thị nữ vào cung Thượng Dương rồi bức phải chết, chôn theo lăng Thánh Tông” (có sách ghi là 72 cung nữ). Vua tôn Hoàng Thái phi (là Ỷ Lan) làm Linh Nhân Hoàng thái hậu.

Sau này hối hận về vụ "án Thượng Dương cung", Ỷ Lan Thái Hậu đã cho xây 72 ngôi chùa và tháp Báo Thiên cao 182 trượng, hàng năm cứ đến ngày 25/7 thì đích thân bà làm lễ giải oan cho họ.

Về việc này, Ngô Sĩ Liên có lời bàn: “Nhân Tông là người nhân hiếu, Linh Nhân là người sùng Phật, sao lại đến nỗi giết đích Thái hậu, hãm hại người vô tội, tàn nhẫn đến thế ư? Vì ghen là thường tình của đàn bà, huống chi lại là mẹ đẻ mà không được dự chính sự, Linh Nhân dẫu là người hiền cũng không thể nhẫn nại được, cho nên phải kêu với vua. Vua lúc ấy còn trẻ thơ, chỉ biết chiều lòng mẹ là thích, mà không biết là lỗi to. Thái sư Lý Đạo Thành phải ra trấn bên ngoài, biết đâu chỉ vì can gián chuyện ấy”.