Dòng kênh 'ấm no' bậc nhất Việt Nam: Dài 45km nhưng mất 3 năm để hoàn thành, là tuyến huyết mạch chở lúa gạo miền Tây suốt trăm năm

Về đêm, hệ thống đèn trang trí dọc công viên hai bên bờ kênh TP. Vị Thanh (tỉnh Hậu Giang) in bóng nước lấp lánh. Vài năm trở lại đây, thành phố đã chi gần 1.000 tỷ đồng đầu tư hệ thống bờ kè chống sạt lở dài trên 18km, từ trung tâm thành phố kéo dài đến huyện Vị Thủy, Châu Thành A. Một dự án bờ kè 200 tỷ khác đang triển khai dài gần 2km đi qua huyện Châu Thành A. Bờ kè hai bên kênh đã tạo diện mạo mới cho đô thị trẻ, tựa như chiếc áo mới cho dòng Xà No.

Nhìn cảnh trù phú, sầm uất hiện nay, khó ai có thể tưởng tượng ra khung cảnh hoang vắng của vùng đất này. Hàng trăm năm trước, khu vực nối Cần Thơ và Rạch Giá toàn đồng trũng hoang vu, lau sậy, năng, lác rộng hàng trăm nghìn ha, là nhà của hàng trăm trâu nước, voi rừng. Mùa nước nổi, người dân phải di chuyển bằng ghe xuồng, mùa khô đất nhiễm phèn, mặn, chỉ có thể trồng được lúa ma vớt vát vài bữa gạo. Đó là vùng đất mà cá sấu "nổi rền như hội", cọp nhiều vô số kể, người dân đi rừng phải dùng cây lao phụng có mũi nhọn bằng sắt để phòng thân.

Vì thế, cuối thế kỉ XIX, để khai thác Nam Kỳ, người Pháp thấy cần thiết phải mở mang giao thông thuỷ đạo tiến về phía tây của Nam Bộ. Từ năm 1866, họ đã dùng 2 chiếc xáng vét lại rạch Bến Lức và sông Bảo Định (Mỹ Tho). Đến mùa khô năm 1901, kênh xáng Xà No chính thức được khởi công. Công ty Montvenoux lãnh thầu, sau đó dùng 4 máy xáng thi công. Mỗi máy mạnh 350 mã lực, gàu múc 375 lít, thổi bùn xa đến 60 thước. Tuyến kênh có tổng chiều dài 45km, trong đó phần TP. Cần Thơ 12km, được đào theo đường thẳng tắp, sâu 2-9m, rộng trên mặt nước 60m, dưới đáy 40m.

Đến tháng 7/1903, kênh hoàn thành, chi phí lên đến 3,6 triệu Franc. Đây là công trình đường thủy lớn đầu tiên của Nam Kỳ sử dụng máy có thể so sánh với đường xe lửa Sài Gòn - Mỹ Tho. Trong Lịch sử khẩn hoang miền Nam, nhà "Nam Bộ học" Sơn Nam miêu tả kênh đào từ con rạch nhỏ phía Cần Thơ chảy qua xóm của người Khmer. Nơi đây có nhiều cây điên điển mọc hoang, tiếng Khmer gọi là Snor (Xà No), tên kênh xáng Xà No ra đời vì vậy. Bởi thế mà có câu ca:

“Có phải xưa lội qua vùng điên điển

Nên kênh đào có tên gọi Xà No

Dòng phù sa thủy chung miền sông Hậu

Bồi đắp quê ngọt điệu lý câu hò…”

(Theo Dũng Trần – Xứ Ngàn)

Sau đó, người Pháp tiếp tục cho đào những con kênh cắt ngang, cứ cách 500m thì đào một kênh nhỏ, 1.000m đào một kênh lớn và đào theo lối “xôm lươn” (nằm lệch nhau).

Trước đó, việc vận chuyển lúa gạo ở Nam Bộ chủ yếu bằng đường biển thông qua thương khẩu Rạch Giá. Việc xuất hiện kênh xáng Xà No đã nối liền biển Tây với sông Hậu, ngoài việc giải quyết tiêu thoát nước cho khoảng 40.000ha đất thuộc miền Hậu Giang còn phục vụ cho người dân đến khai hoang, sản xuất và sinh sống. Đồng thời, đây là trục kênh rất quan trọng cho việc hình thành các tụ điểm giao lưu kinh tế, văn hoá xã hội sầm uất và tạo nên huyết mạch giao thương lúa gạo.

Theo số liệu năm 1899, mỗi năm, Nam Kỳ xuất cảng được 500.000 tấn lúa gạo, từ khi có kênh xáng Xà No đã tăng lên 1,3 triệu tấn. Riêng Cần Thơ, mỗi năm xuất 116.000 tấn lúa gạo, đứng hạng nhất lúc bấy giờ. Bởi thế, kênh Xà No một thời được mệnh danh "con đường lúa gạo" miệt sông Hậu. Hơn 120 năm hình thành, đến bây giờ dòng Xà No vẫn giữ vị trí quan trọng đối với sản xuất nông nghiệp của Đồng bằng sông Cửu Long.

Bên cạnh đó, đây là trục kênh rất quan trọng cho việc hình thành các tụ điểm giao lưu kinh tế, văn hoá xã hội sầm uất và tạo nên huyết mạch giao thương lúa gạo. Từ những cánh đồng lúa bạt ngàn, ghe xuồng chở lúa ra kênh xáng Xà No - nơi có những chiếc sà lan lớn đang chờ "ăn lúa" đưa về Cần Thơ, Kiên Giang, TP. HCM và nhiều nơi khác.

Ngoài nông nghiệp, tỉnh Hậu Giang còn tính khai thác dòng Xà No phát triển du lịch. Cuối năm 2009, tỉnh Hậu Giang đã đăng cai tổ chức Festival Lúa gạo Việt Nam lần thứ nhất nhằm tôn vinh tiềm năng lúa gạo Việt Nam. Nhân dịp này, hội thảo “Kênh xáng Xà No - con đường lúa gạo miền Hậu Giang” đã được tổ chức với sự tham gia của nhiều nhà nghiên cứu lịch sử, nhà khoa học. Qua đó một lần nữa chứng minh thêm về vấn đề “văn minh kênh xáng” độc đáo của vùng đồng bằng sông nước Nam Bộ.

Tháng 1/2022, tỉnh Hậu Giang đưa vào khai thác tàu du lịch Xà No. Trải nghiệm trên tàu, du khách ngoài được thưởng thức các sản phẩm ẩm thực đặc trưng, dân dã của địa phương, còn được thưởng thức và giao lưu những sản phẩm văn hóa tinh thần qua sức lan tỏa của loại hình nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam bộ - Di sản Văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Đi tàu du lịch Xà No, du khách sẽ được trải lòng mình trước vẻ đẹp của dòng kênh mang đậm dấu ấn lịch sử, hứa hẹn sẽ mang đến những trải nghiệm mới lạ và thú vị về một vùng đất Vị Thanh - Hậu Giang.