Lăng mộ vị đại thần nhiếp chính cuối cùng của Việt Nam, từng thay vua Bảo Đại điều hành nhà Nguyễn

Tôn Thất Hân (1854 - 1944) sinh ra tại xã Lại Thế, tổng Đường Anh, huyện Phú Vinh, phủ Thừa Thiên (nay thuộc xã Phú Thượng, huyện Phú Vang), được xem là vị quan có nhiều đóng góp to lớn trong những triều đại cuối cùng của Việt Nam. Ông xuất thân từ dòng dõi tôn thất nhà Nguyễn, là hậu duệ của Hiền Vương Nguyễn Phúc Tần (Chúa Hiền).

Vào năm Tự Đức thứ 32 (1879), Tôn Thất Hân tốt nghiệp trường Quốc Tử Giám rồi vào làm Hậu bổ tại ty Án sát sứ tỉnh Quảng Nam. Sau đó với khả năng của mình, ông chính thức được bổ nhiệm lên Tri huyện rồi sau đó là Tri phủ (1888).

Tôn Thất Hân được đánh giá là vị quan thanh liêm và mẫn cán, luôn chăm lo cho đời sống của người dân. Cũng chính nhờ vậy mà đường công danh của ông thăng tiến rất nhanh và suôn sẻ. Điều này được thể hiện qua việc lần lượt từ năm 1891 đến năm 1906, ông đảm nhận các chức vụ Lang trung, Án sát Hà Tĩnh,… cho đến Tổng đốc An Tĩnh (Nghệ An và Hà Tĩnh).

Vào năm Thành Thái thứ 8 (1906), Tôn Thất Hân được triệu về Kinh và giữ chức Thượng thư bộ Hình – một chức vụ đứng đầu trong hệ thống Lục bộ lúc bấy giờ. Cùng với đó, ông còn được triều đình sung làm Cơ Mật Viện đại thần. Một năm sau, tức là vào năm 1907, vua Thành Thái dưới áp lực của Pháp buộc phải thoái vị và nhường ngôi cho hoàng tử Vĩnh San lúc đó mới 8 tuổi, tức vua Duy Tân sau này.

Do vua còn nhỏ tuổi nên Phủ Phụ chánh lập tức được thành lập – đây chính là cơ quan quyền lực cao nhất được lập ra với nhiệm vụ giúp vua cai trị đất nước. Khi đó, Phủ Phụ chánh được lập ra gồm sáu Phụ chánh đại thần là sáu Thượng thư mà Tôn Thất Hân là một thành viên.

Vua Duy Tân sau này lại tỏ rõ là một vị vua yêu nước, đã cùng Trần Cao Vân và Thái Phiên mở cuộc tấn công quân Pháp. Tuy nhiên điều này sớm bị Pháp phát hiện và kết quả là vua Duy Tân bị phế truất.

Vị vua tiếp theo nối ngôi triều Nguyễn là vua Khải Định. Vì vua Khải Định đã trưởng thành nên Phủ Phụ chánh cũng bãi bỏ, Tôn Thất Hân sau đó được bổ nhiệm vào Viện Cơ Mật trở lại. Về sau ông cũng đạt đến Viện trưởng Viện Cơ Mật.

Năm 1923, Tôn Thất Hân được thăng lên chức Văn Minh Đại học sĩ. Cũng trong năm này, ông về hưu. Tuy về hưu ở triều nhưng trong gia tộc, ông vẫn rất được trọng vọng khi là người đứng đầu Tôn Nhơn Phủ - cơ quan quản trị hoàng thân quốc thích triều Nguyễn.

Dẫu vậy, năm 1926, khi vị vua cuối cùng của triều Nguyễn là vua Bảo Đại vừa đăng quang đã phải trở lại nước Pháp du học nên Tôn Thất Hân dù về hưu từ những năm trước nhưng đã được mời giữ trọng trách Phụ Chánh Thân Thần và Đại Biểu Quân Quyền, thay vua Bảo Đại nắm quyền điều hành triều đình nhà Nguyễn. 

Trong suốt khoảng thời gian đó, Tôn Thất Hân được ngợi ca là người tài năng, đức độ, cống hiến hết mình để phò trợ triều đình. Các công việc chính trị, ngoại giao, quân sự đều được ông xử lý gọn gàng, hợp lý. Ông còn có công xây dựng, tu bổ nhiều ngôi chùa, trong đó có chùa Phò Quang. Năm 1932, khi vua Bảo Đại trở về từ Pháp, ông chính thức trao quyền lại cho ngài và thực sự về hưu. 

Phụ Chính Thân Thần Phò Quang Quận Vương Tôn Thất Hân được tấn phong tước Vương vào tháng 5 năm Bảo Đại thứ 19 (năm 1944). Ngày 3/9/1944, Tôn Thất Hân qua đời, hưởng thọ 91 tuổi. Ông được vua Bảo Đại truy phong làm Phò Quang quận vương. Bên cạnh lăng mộ chính của cụ Tôn Thất Hân, trong khuôn viên chùa Phò Quang còn 2 lăng mộ của vợ cả và vợ thứ.