Vị doanh nhân lẫy lừng từng từ chối chức Bộ trưởng: Người đặt nền móng cho ngành sơn mài, có nhiều đóng góp to lớn cho cách mạng Việt Nam

Vừa làm thuê, vừa khởi nghiệp

Doanh nhân Nguyễn Sơn Hà sinh năm 1894 tại huyện Quốc Oai, tỉnh Sơn Tây, nay thuộc Hà Nội, trong một gia đình có 7 anh em. Từ nhỏ, ông đã học chữ Nho và chữ Quốc ngữ, nhưng đến năm 14 tuổi, sau khi cha qua đời, hoàn cảnh gia đình khó khăn, Nguyễn Sơn Hà đã phải bỏ học để đi làm. Từ đó, trách nhiệm chăm sóc gia đình đặt trên vai ông.

Nguyễn Sơn Hà làm phụ bàn giấy cho một hãng buôn của Pháp nhưng lương thấp, ông đã bỏ sang làm cho hãng sơn dầu Sauvage Cottu ở Hải Phòng. Trong thời gian làm việc tại hãng sơn dầu Sauvage Cottu, với mục tiêu tự lập và làm giàu, chỉ trong một thời gian ngắn, ông đã học được cách sản xuất sơn, bắt đầu từ phương pháp thủ công, sau đó dần tiếp cận với kỹ thuật hiện đại. Kể từ đây, khát khao tạo dựng một hãng sơn dầu của người Việt bắt đầu nhen nhóm trong trí óc của chàng công nhân này.

Mỗi khi có thời gian rảnh rỗi, ông thường tìm đọc những cuốn sách về nghề sơn từ tủ sách của nhà chủ. Do sách viết bằng tiếng Pháp, ông phải tìm thầy học thêm tiếng Pháp vào buổi tối.

Năm 1917, khi đã nắm vững những bí quyết nghề làm sơn và kinh doanh sơn dầu, Nguyễn Sơn Hà quyết định kinh doanh riêng ở tuổi 22. Để có vốn làm ăn, ông bán chiếc xe đạp rồi mở một cửa hàng nhỏ chuyên nhận quét vôi, kẻ biển, sơn nhà cửa, đồng thời chế tạo thử sơn dầu ở Hải Phòng. Cùng với mấy anh em trong nhà, Nguyễn Sơn Hà vừa làm chủ, vừa làm thợ.

Công cụ làm sơn chỉ có chiếc cối đá để nghiền bột đơn, sau nhiều lần sản xuất thử thất bại, ông vẫn kiên trì vừa làm vừa rút kinh nghiệm. Ông tìm những loại nguyên liệu có sẵn trong nước như cây trẩu, cây thầu dầu, nhựa thông... để tạo ra một loại sơn dầu hoàn toàn mới.

Sự nỗ lực và kiên trì của anh em Nguyễn Sơn Hà đã được đền đáp: mẻ sơn đầu tiên thành công, được đóng hộp đem ra tiêu thụ với nhãn hiệu Resistanco (Bền chặt) có giá thành rẻ, chất lượng tốt, mau khô, bóng đẹp.

Rồi dần dần, nhiều mẫu sơn hoàn hảo ra đời với các tên gọi Resistanco A, Resistanco B dùng cho sơn xe đạp, Durolac sơn ô tô... Để tạo chỗ đứng trên thị trường, ông đem sơn đến hãng Descous et Cabaud của Pháp để quảng bá.

Trước chất lượng không thể chê của sơn Resistanco, hãng Descous et Cabaud đề nghị làm đại lý phân phối. Từ đó, thương hiệu sơn Resistanco của Nguyễn Sơn Hà được tiêu thụ khắp nơi trong nước, bán sang cả Lào, Campuchia. Chất lượng sơn của ông đã chinh phục cả người tiêu dùng Pháp.

Năm 1920, bước sang tuổi 26, từ những thành công ban đầu, Nguyễn Sơn Hà tiếp tục phát triển sự nghiệp. Ông xây dựng một xưởng sản xuất sơn dầu tại Lạch Tray, Hải Phòng với diện tích 7.000m2, mua được máy xay và nhiều phương tiện hiện đại để mở rộng sản xuất, nâng cao năng suất và chất lượng sơn.

Nguyễn Sơn Hà quyết định đặt tên cho hãng sơn của ông là Gecko, với logo có hình con tắc kè xanh cong đuôi bám vào thân cây cổ thụ. Gecko đã đánh dấu sự ra đời của một hãng sơn do người Việt sáng lập và làm chủ công nghệ, đủ sức cạnh tranh với sơn của Pháp và tư bản Hoa kiều, đánh dấu sự trưởng thành của tầng lớp doanh nhân Việt Nam đầu thế kỷ XX.

Từ doanh nhân yêu nước trở thành người chiến sĩ cách mạng

Năm 1939, trong một chuyến vào Huế, Nguyễn Sơn Hà cùng vợ đã có cơ hội gặp nhà chí sĩ yêu nước Phan Bội Châu (khi đó đang bị thực dân Pháp quản thúc ở Huế). Cuộc gặp gỡ ấy đã tác động sâu sắc đến nhiệt huyết, lý tưởng dâng hiến cho dân tộc của Nguyễn Sơn Hà. 

Với danh tiếng và uy tín trong giới tư sản thành phố Hải Phòng, Nguyễn Sơn Hà đã tham gia các hoạt động xã hội có lợi cho nước, cho dân. Ông tranh cử hội đồng thành phố để có điều kiện đấu tranh đòi thực dân Pháp cải cách xã hội. Ông tích cực tham gia các hoạt động của Hội Trí tri, Hội Ánh sáng, thành lập Ban Cứu tế, Chi hội Truyền bá Quốc ngữ với mong muốn mở mang dân trí, thức tỉnh lòng yêu nước của nhân dân.

Ông thành lập Trường Dục Anh nuôi dạy trẻ mồ côi, chu cấp lương thực cứu đói người nghèo... Năm 1944, Nguyễn Sơn Hà đấu tranh với Pháp, Nhật đòi mở kho gạo để cứu đói và đóng góp 4 vạn đồng làm tài chính cho Đảng Cộng sản Đông Dương.

Trong “Tuần lễ vàng” tháng 8/1945 do Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa phát động, gia đình Nguyễn Sơn Hà đóng góp 105 cây vàng, tích cực vận động các nhà tư sản và nhân dân tham gia. Vợ ông là bà Nguyễn Thị Ngọc Mùi và con gái Nguyễn Sơn Thạch cũng hiến tặng toàn bộ số nữ trang gồm vàng bạc, đá quý cân được 10,5kg. Bản thân ông cũng tặng chiếc nhẫn quý bằng platin gắn kim cương. 

Từ những đóng góp tích cực của ông và gia đình, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tặng ảnh của Người, Mặt trận Việt Minh đã tặng giấy khen cho ông.

Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, Nguyễn Sơn Hà trúng cử đại biểu Quốc hội khóa đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tại Hải Phòng. Dù được Chủ tịch Hồ Chí Minh đề nghị giữ chức Bộ trưởng Bộ Kinh tế nhưng ông đã khiêm nhường từ chối. Ông cho rằng mình học ít tài sơ, nên không dám nhận chức vụ quá to.

Trong những ngày đầu toàn quốc kháng chiến, gia đình Nguyễn Sơn Hà đã đóng góp rất nhiều tiền của để mua và sửa chữa vũ khí trang bị cho đội tự vệ Hải Phòng chiến đấu. Sau sự hy sinh của người con trai cả là Nguyễn Sơn Lâm, Nguyễn Sơn Hà cùng gia đình đã bỏ lại nhà xưởng, đồn điền để đi theo kháng chiến.

Trong những năm ở chiến khu Việt Bắc, dù thiếu nguyên liệu và máy móc, ông vẫn nghiên cứu, làm ra nhiều sản phẩm phục vụ cách mạng, như giấy than đánh máy, mực in lito, vải che mưa, vải nhựa cách điện. Ông còn chế tạo lương khô, làm xì dầu đặc, thuốc ho... phục vụ bộ đội và nhân dân. 

Sau kháng chiến, Nguyễn Sơn Hà về Hải Phòng sinh sống, hiến hết số tiền còn lại cho Chính phủ (trên 74.950 đồng, quy ra 370 cây vàng lúc đó). Ông trở thành đại biểu Quốc hội các khóa II, III, IV, V. Những năm cuối đời, Nguyễn Sơn Hà vẫn nghiên cứu để sản xuất sơn máy bay, viết sách và truyền dạy những kinh nghiệm kinh doanh cho lớp trẻ, góp phần xây dựng ngành công nghiệp sơn Việt Nam. Ông qua đời tại Hải Phòng năm 1980, hưởng thọ 86 tuổi.

Ngày 13/10/2006, nhân Ngày Doanh nhân Việt Nam, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam đã truy tặng Nguyễn Sơn Hà cùng Bạch Thái Bưởi, Lương Văn Can, Trịnh Văn Bô danh hiệu “Doanh nhân Việt Nam tiêu biểu”. Đến năm 2010, Nhà nước đã xếp hạng căn nhà 49 Lạch Tray, Hải Phòng gia đình ông sinh sống trong nhiều thời kỳ là di tích văn hóa. Tại các thành phố Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng, TP.HCM có nhiều con đường được đặt theo tên ông.