Vị Công Tôn Nữ cuối cùng của triều Nguyễn, từng may gối cho vua Bảo Đại và Hoàng Thái hậu Từ Cung

Bà Tôn Nữ Trí Huệ hay gọi là mệ Trí Huệ là cháu nội của Hoài Đức Quận Công Nguyễn Phúc Miên Lâm, con trai thứ 57 của vua Minh Mạng. Gia đình bà Trí Huệ xưa kia nổi tiếng với nghề bốc thuốc cứu người. Bà lúc còn nhỏ ở nhà phụ làm thuốc Bắc với cha. Đến năm 17 tuổi, vì là con cháu của hoàng tộc nên bà vào cung học may vá, thêu thùa như các Công Tôn Nữ khác.

Từ đây, bà được tiếp xúc với gối trái dựa, có thể gập mở tùy ý để gối đầu, dựa lưng, hoặc tì cánh tay trong lúc ngồi đọc sách, ngâm thơ, uống rượu… Du khách đến Huế có thể thấy loại gối này được thờ trong các áng thờ tại các lăng, miếu tại Huế.

Sau đó, bà được học cách làm gối trái dựa hầu hạ Hoàng Thái hậu Từ Cung ở phủ Kiên Thái Vương. Những chiếc gối do chính tay bà Trí Huệ làm ra rất được lòng Đức Từ Cung và vua Bảo Đại. Vị vua này không ít lần đặt bà may loại gối này để làm quà.

Nghệ nhân giữ ‘bí kíp’ may gối tựa hoàng cung

Bộ Lễ phụ trách việc may gối trái dựa trong cung. Loại gối này có nhiều gấp nếp, được nối lại với nhau bốn hoặc năm lá (tấm) đệm nhỏ hình chữ nhật, mỗi lá dày khoảng 4-5cm. Mỗi lá gối được làm từ bốn ống lụa độn bông mềm rồi khâu lại với nhau bằng chỉ, bên ngoài bọc lụa quý, có thể trải dài ra hoặc gấp lại thành chồng.

Theo lời bà Huệ, người may gối phải tuân thủ một số quy tắc, như gối cho vua phải đủ 5 lá, có màu vàng, trên gối có thêu hình rồng, tượng trưng cho uy quyền. Gối của Hoàng Thái hậu và các quan phải đủ 4 lá, tùy theo màu ghế mà có thể chọn những màu sắc và hoa văn khác nhau cho phù hợp.

Khi được giao may gối cho vua Bảo Đại, bà Huệ phải rất chú ý đến kích thước của ghế và lượng bông nhồi sao cho phù hợp vì vua Bảo Đại vốn dĩ cao to hơn những vị hoàng đế thời trước. Cũng chính vì thế, vua Bảo Đại rất vừa lòng với chiếc gối trái dựa bà Huệ may, đến nỗi nhiều người bạn Pháp của vua còn đặt bà may gối cung đình để mang về làm quà cho người thân.

Bà Huệ cũng cho rằng làm gối cung đình không quá khó, nhưng đòi hỏi sự tỉ mẩn, cẩn thận. "Ngày đó thầy chỉ nói sơ qua chứ không cầm tay chỉ việc. Tôi tự tháo các mối may của gối cũ rồi tự học. Làm càng tỉ mỉ thì gối càng chặt, dùng được lâu, luôn giữ được độ êm, căng, phồng, không bị xẹp", bà chia sẻ.

Công đoạn đầu tiên của quy trình làm gối trái dựa là cắt vải theo khổ, sau đó dùng chỉ may thành từng hộc bằng nhau. Tiếp theo, chèn bông vào từng hộc sao cho gối vuông vức, cứng. Cuối cùng sẽ kết thành 5 lá gối, rồi may thêm vải bọc ngoài. "Gối đẹp là gối khâu không thấy mũi chỉ", bà Huệ nói thêm.

Lặng thầm truyền nghề

Theo thời gian, xã hội thay đổi, không còn nhiều người sử dụng loại gối này nữa. Thi thoảng, bà chỉ được đặt may thay thế những gối thờ trong các di tích. Bẵng đi một thời gian ít làm gối, bà có cơ duyên gặp một nhà nghiên cứu muốn phục dựng lại những truyền thống trong cung đình Huế. Từ đây, tiếng lành đồn xa, sản phẩm gối của bà Trí Huệ nổi tiếng, được nhiều người tìm đến mua về làm kỷ niệm. Bà bắt đầu có những đơn hàng đầu tiên, một số người mua mừng thọ, một số người thích cổ phục thì mua để trang trí. Ngoài ra, bà còn từng được đoàn làm phim "Phượng Khấu" mời hướng dẫn làm gối để sử dụng trong các cảnh quay.

Ở cái tuổi hơn 100, ít ai hình dung được, Mệ Trí Huệ vẫn cặm cụi chỉ bảo, truyền dạy cho con cháu nghề may gối trái dựa. Tâm nguyện của bà là có thể truyền nghề lại cho những ai muốn học để gìn giữ và phát huy nghề. Chính nhờ những nỗ lực gìn giữ, bảo tồn ấy mà những chiếc gối đầy màu sắc đã đi theo mệ suốt chiều dài lịch sử và còn tồn tại cho đến tận hôm nay.

Học trò đầu tiên của bà là con dâu, chị Lê Thị Liền, tiếp đó là cháu gái. Ngày nay, cả 3 người thường hỗ trợ nhau để may một chiếc gối trái dựa hoàn chỉnh. "Mẹ cần gì thì mình phụ, dần dần thì biết cách. Cùng nhau làm thì một cái gối mất 5 ngày, còn để mình mẹ làm thì có lẽ mất cả tháng. Các công đoạn đều làm bằng tay nên tốn thời gian, đòi hỏi sự tỉ mỉ", chị Liền nói.

Với những công lao trong việc lưu truyền kỹ thuật may gối trái dựa, đầu năm 2023 Hội Văn nghệ dân gian Thừa Thiên Huế đã trao danh hiệu Nghệ nhân dân gian Việt Nam cho cụ Công Tôn Nữ Trí Huệ.

Mệ Trí Huệ qua đời ở xã Hương Toàn, thị xã Hương Trà, lúc 21h35 ngày 24/3 ở tuổi 101.

Tham khảo:
- Công Tôn Nữ cuối cùng của triều Nguyễn qua đời - Báo VnExpress (25/3/2023)
- Cụ bà 99 tuổi từng may gối cho vua Bảo Đại - Báo VnExpress (10/4/2021)