Thể chế hoá đổi mới sáng tạo - Bảo vệ tài sản vô hình theo tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW

Tài sản vô hình, tài sản trí tuệ là nền tảng của nền kinh tế số

Hưởng ứng tinh thần Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia và Nghị quyết số 68-NQ/TW ngày 4/5/2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân, sáng ngày 11/9, Tạp chí Luật sư Việt Nam phối hợp cùng Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), Công ty Luật TNHH Trương Anh Tú (TAT Law Firm) tổ chức Diễn đàn “Thể chế hoá đổi mới sáng tạo – Bảo vệ tài sản vô hình theo tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW”.

Các đại biểu tham dự Diễn đàn

Tại Diễn đàn, nhiều ý kiến nhấn mạnh tầm quan trọng của việc coi tài sản vô hình, tài sản trí tuệ là nền tảng của nền kinh tế số, đồng thời kiến nghị xây dựng cơ chế pháp lý để thúc đẩy phát triển.

Luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm nhấn mạnh rằng, Việt Nam đang bước vào thời đại mới, nơi tài sản vô hình như thương hiệu, dữ liệu, phần mềm, giải pháp kỹ thuật và thuật toán trở thành “mỏ vàng” thực sự của nền kinh tế. Theo ông Tú, trong khi giá trị tài sản vô hình toàn cầu đã vượt mốc 80 nghìn tỷ USD, tại Việt Nam nhiều tổ chức, doanh nghiệp vẫn chưa chú trọng đúng mức tới việc định giá và bảo vệ đúng mức. Nguyên nhân không nằm ở sáng tạo, mà ở thể chế – chưa đủ mạnh để tài sản vô hình được định giá, giao dịch, thế chấp và trở thành tài sản ngang hàng chấp nhận.

Luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm phát biểu tại Diễn đàn

Ông viện dẫn tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW, lần đầu tiên gọi đích danh “tài sản vô hình” là nguồn lực then chốt và yêu cầu thể chế hóa đầy đủ quyền sở hữu, quyền định giá và tài chính hóa đối với loại tài sản đặc biệt này. Đồng thời, Nghị quyết 57-NQ/TW nhấn mạnh vai trò thể chế như một lối ra căn bản trong bối cảnh, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Tuy nhiên, Luật sư Tú cũng chỉ ra ba rào cản chính còn tồn tại hiện nay. Cụ thể, pháp luật phân mảnh, ngân hàng chưa chấp nhận IP làm tài sản đảm bảo, cơ chế định giá và giao dịch bảo hiểm IP, và doanh nghiệp chưa sẵn sàng “tài sản hóa” ý tưởng. Từ đó, ông đề xuất ba trụ cột chính sách bao gồm ghi nhận quyền sở hữu trí tuệ là tài sản tài chính hóa được, có thể hạch toán, góp vốn, thế chấp; hình thành thị trường định giá – giao dịch IP, bao gồm trung tâm định giá quốc gia, sàn giao dịch IP và quỹ đầu tư mạo hiểm dựa trên IP và bảo vệ mạnh mẽ quyền sở hữu trí tuệ, kiện toàn toà án chuyên trách sở hữu trí tuệ, cơ chế thi hành án minh bạch và răn đe.

“Sáng tạo không được bảo vệ – cũng chỉ là một ý tưởng chờ bị đánh cắp. Tài sản vô hình là đất đai của nền kinh tế số. Nếu không làm chủ, chúng ta sẽ bị chiếm dụng”, Luật sư Trương Anh Tú cho biết.

Bảo vệ quyền sáng tạo

Liên quan đến cơ chế tài phán quốc gia về sở hữu trí tuệ, TS Phạm Minh Huyền, Phó Trưởng Bộ môn Luật Sở hữu trí tuệ, Trường Đại học Luật Hà Nội nhấn mạnh rằng việc thành lập Tòa Sở hữu trí tuệ ở Việt Nam theo tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW là bước tiến lớn, song cần được hoàn thiện để bảo đảm hiệu quả bảo vệ quyền sáng tạo.

TS Phạm Minh Huyền, Phó Trưởng Bộ môn Luật Sở hữu trí tuệ, Trường Đại học Luật Hà Nội

Theo bà Huyền, mặc dù Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi 2025) và Nghị quyết 81/2025 đã cho phép thành lập Tòa Sở hữu trí tuệ tại Hà Nội và TPHCM, nhưng hiện vẫn tồn tại khoảng trống. Cụ thể, tòa chưa có thẩm quyền hình sự, chưa có tiêu chuẩn nhân sự rõ ràng, thiếu quy trình chuyên biệt trong giải quyết tranh chấp.

Từ kinh nghiệm quốc tế của các nước như Nhật Bản, Malaysia và Thái Lan – những nước đã thiết lập Tòa Sở hữu trí tuệ chuyên trách, hiệu quả xử lý nhanh chóng, chính xác và thống nhất – TS Huyền đề xuất Việt Nam cần bổ sung thẩm quyền hình sự cho Tòa Sở hữu trí tuệ, đồng thời quy định biên chế tối thiểu và đào tạo chuyên sâu cho thẩm phán, thư ký, thẩm tra viên. Đặc biệt cần xây dựng thủ tục rút gọn với vụ việc đơn giản và ứng dụng công nghệ thông tin trong tố tụng, kể cả xét xử trực tuyến với đương sự ở nước ngoài.

Luật sư Mai Thị Thảo, Phó Giám đốc TAT Law Firm cho biết, hiện nay, kinh tế tư nhân đóng vai trò động lực quan trọng nhất cho tăng trưởng kinh tế quốc gia, góp phần lớn vào GDP, tạo việc làm, thu ngân sách, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, và tăng cường năng lực cạnh tranh, đồng thời giúp hội nhập quốc tế và phát triển xã hội. Tại Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị đã ghi nhận điều này và chủ trương tập trung phát triển kinh tế tư nhân. Theo đó nghị quyết đã chỉ ra rất nhiều những khó khăn doanh nghiệp tư nhân phải đối mặt, những nguyên nhân kìm hãm sự phát triển của doanh nghiệp.

Luật sư Mai Thị Thảo, Phó Giám đốc TAT Law Firm

Hiện nay, hệ thống pháp luật sở hữu trí tuệ của Việt Nam là tương đối đầy đủ, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đã tham gia nhiều điều ước quốc tế quan trọng như Hiệp định TRIPS  hay CPTPP . Thế nhưng, một nghịch lý vẫn đang hiện hữu rất rõ: pháp luật không thiếu, nhưng doanh nghiệp vẫn cứ mất thương hiệu. Có những nghịch lý lớn đang tồn tại trong thực tiễn.

Thứ nhất, doanh nghiệp sáng tạo nhanh hơn luật. Mỗi ngày có hàng trăm ý tưởng, mô hình kinh doanh, app công nghệ và nhãn hiệu mới ra đời. Nhưng thủ tục bảo hộ, giám định, xử lý vi phạm lại chậm, cứng nhắc, rườm rà và thiếu liên thông giữa các cơ quan.

Thứ hai, chế tài hiện nay chưa đủ sức răn đe. Có những vụ vi phạm mang lại lợi nhuận hàng chục tỉ đồng, nhưng mức xử phạt hành chính chỉ vài chục triệu. Khi chi phí vi phạm thấp hơn lợi nhuận, vi phạm không còn là rủi ro mà trở thành chiến lược. Chúng ta đang để hành vi xâm phạm thương hiệu trở thành một “mô hình kinh doanh có lời” – điều này nếu không được khắc phục sẽ bào mòn niềm tin vào pháp quyền và môi trường đầu tư.

Thứ ba, các doanh nghiệp nhỏ và vừa, vốn dĩ chiếm hơn 95% tổng số doanh nghiệp cả nước lại là những người yếu thế nhất. Họ không có bộ phận pháp chế nội bộ, không đủ chi phí thuê luật sư thường xuyên, không biết cách đăng ký bảo hộ, không đủ sức theo đuổi kiện tụng. Trong cuộc chơi hội nhập, nếu thiếu lá chắn pháp lý, họ sẽ bị triệt tiêu đầu tiên.

Thực tế, nhiều thương hiệu Việt đã và đang bị xâm phạm, từ Nhựa Bình Minh, Công ty bảo vệ Long Hải, gạo ST25. Điểm chung là doanh nghiệp phải gánh chịu thiệt hại lớn về thị phần, uy tín và cơ hội phát triển, trong khi việc xử lý vi phạm thường kéo dài nhiều năm, khiến “chiến thắng pháp lý” trở nên muộn màng. Các vụ việc trên cho thấy doanh nghiệp Việt dù có sáng tạo và uy tín thị trường vẫn có thể trở thành nạn nhân nếu cơ chế bảo hộ chậm và kém hiệu quả.

Từ góc độ hành nghề thực tiễn, Luật sư Thảo đề xuất 5 nhóm chính sách cần được ưu tiên thể chế hóa. Thứ nhất, áp dụng cơ chế bồi thường mang tính trừng phạt (punitive damages) đối với hành vi xâm phạm thương hiệu nghiêm trọng. Không thể để kẻ vi phạm chỉ “trả lại hiện trạng” rồi ung dung hưởng lợi. Cần có chế tài đủ mạnh để hành vi vi phạm không còn đáng giá để thử; Thứ hai, thành lập hệ thống tòa chuyên trách về sở hữu trí tuệ – với thẩm phán am hiểu sâu sắc và có thể ban hành án lệ. Chúng ta cần một hệ thống xét xử vừa nhanh – vừa đúng – vừa tạo được tính nhất quán và dự đoán trước được cho doanh nghiệp.

Thứ ba, mở rộng và công nhận các tổ chức giám định sở hữu trí tuệ độc lập. Tránh để giám định trở thành “nút cổ chai” làm trì hoãn công lý. Pháp luật cần cho phép nhiều kênh giám định cạnh tranh về chất lượng – tiến độ – chi phí; Thứ tư, thiết lập Quỹ hỗ trợ pháp lý sở hữu trí tuệ cho doanh nghiệp nhỏ và startup. Đây có thể là mô hình hợp tác công – tư giữa Nhà nước, hiệp hội và giới luật sư. Không nên để hàng triệu doanh nghiệp phải đơn độc trong cuộc chiến pháp lý với các đối thủ vi phạm có tổ chức và kinh nghiệm.

Thứ năm, tăng cường truyền thông, giáo dục cộng đồng và nâng cao năng lực nhận diện thương hiệu cho người tiêu dùng. Trong một thị trường tự do, người tiêu dùng chính là tuyến đầu trong cuộc chiến bảo vệ thương hiệu. Khi họ nhận biết được hàng thật, hàng giả sẽ không còn đất sống.

Vai trò thể chế hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới sáng tạo

Với góc nhìn của đơn vị tiên phong trong bảo vệ quyền lợi hợp pháp của doanh nghiệp, hỗ trợ doanh nghiệp trong các hoạt động kinh tế, khoa học và công nghệ, ông Phạm Văn Hùng, đại diện Ban Pháp chế VCCI đã trình bày tham luận nhằm làm rõ vai trò thể chế hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, thực tiễn từ doanh nghiệp.

Ông Phạm Văn Hùng, đại diện Ban Pháp chế VCCI

Từ những phân tích trên, đại diện Ban Pháp chế VCCI đã đưa ra một số đề xuất nhằm hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, cụ thể: Thứ nhất, về cơ chế quản lý theo rủi ro, cần áp dụng linh hoạt theo quy mô và đặc điểm hoạt động của từng mô hình đổi mới sáng tạo, thay vì quy định cứng nhắc; Thứ hai, cần phù hợp với phát triển thực tế. Theo đó, các quy định pháp luật cần được cập nhật và điều chỉnh để phù hợp với tình hình phát triển kinh tế và công nghệ trong nước; Thứ ba, xây dựng mô hình quản lý đặc thù: Thiết kế khung pháp lý riêng cho hoạt động đổi mới sáng tạo, nhận diện đặc điểm và nhu cầu riêng của nó; Thứ tư, phương thức điều chỉnh cho công nghệ mới: Cân nhắc các phương thức điều chỉnh phù hợp, khuyến khích sự phát triển của các công nghệ đột phá.

Thứ năm, tránh "bảo hộ ngược": Đánh giá kỹ lưỡng tác động của quy định lên doanh nghiệp trong nước, đảm bảo không vô tình kìm hãm đổi mới; Thứ sáu, đẩy mạnh cơ chế Sandbox: Triển khai rộng rãi cơ chế sandbox để thử nghiệm các mô hình kinh doanh và công nghệ mới trong môi trường kiểm soát.

Ông Hùng nêu rõ một số bất cập, vướng mắc về quản lý trong đổi mới sáng tạo. Cụ thể, các quy định về giấy phép và điều kiện áp dụng cho mọi quy mô và hình thức hoạt động, tạo rào cản lớn cho các doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, vốn cần sự linh hoạt để thử nghiệm và phát triển. Bên cạnh đó, nhiều mô hình kinh doanh hoặc công nghệ mới chưa rõ ràng về khả năng thành công, đòi hỏi không gian và thời gian để thử nghiệm. Việc áp dụng các quy định cứng nhắc ngay từ đầu có thể "bóp nghẹt" tiềm năng phát triển.

Điều này tạo ra áp lực kép cho các doanh nghiệp: Vừa phải đối mặt với áp lực thị trường đầy cạnh tranh, vừa phải chịu áp lực từ quản lý hành chính với các quy định chặt chẽ, đôi khi không phù hợp với bản chất thử nghiệm của đổi mới sáng tạo. Ông Hùng cho rằng, đối với Việt Nam, đổi mới sáng tạo không nhất thiết là phải tạo ra cái gì hoàn toàn mới trên thế giới, mà là làm được điều gì đó mới và hiệu quả trong bối cảnh cụ thể của Việt Nam. Doanh nghiệp Việt Nam thường phải đối mặt với áp lực lớn: Sản phẩm phải rẻ hơn các nước khác nhưng chất lượng phải tương đương hoặc vượt trội. Đây là thách thức nhưng cũng là động lực để tìm kiếm những giải pháp sáng tạo.

Chia sẻ về vụ việc kiểu dáng công nghiệp của công ty mình bị một công ty khác xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, ông Phạm Trường Giang, Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Eurohouse Việt Nam cho biết, dù Eurohouse đã nhiều lần cảnh báo, gửi văn bản, thậm chí chủ động yêu cầu giám định và có kết luận giám định khẳng định hành vi xâm phạm, song phía công ty kia vẫn cố tình sản xuất và kinh doanh sản phẩm vi phạm.

Theo ông Giang, những bất cập trong cơ chế xử lý hiện nay như: việc xử lý vi phạm phụ thuộc nhiều vào chứng cứ bắt quả tang hàng hoá vi phạm; chế tài xử phạt hành chính còn chưa đủ sức răn đe; cơ chế phối hợp giữa cơ quan thực thi còn chồng chéo, thiếu tính chủ động… “Để khắc phục tình trạng trên, tôi cho rằng, cần nâng cao hiệu lực thực thi kết luận giám định; tăng mức xử phạt để đảm bảo tính răn đe; thiết lập cơ chế biện pháp khẩn cấp tạm thời. tăng cường vai trò phối hợp liên ngành để xử lý minh bạch, nhanh chóng. Bên cạnh đó, cần công khai minh bạch thông tin xử lý vi phạm nhằm cảnh báo, răn đe và bảo vệ doanh nghiệ tuân thủ pháp luật”, ông Giang đề xuất.

Tại Diễn đàn, nhiều ý kiến cũng chỉ ra nguyên nhân chính bao gồm mức xử phạt hành chính quá thấp, không đủ sức răn đe, khiến vi phạm trở thành “mô hình kinh doanh” có lợi, đặc biệt hơn 95% doanh nghiệp Việt là nhỏ và vừa, thiếu bộ phận pháp chế, thiếu nguồn lực theo đuổi kiện tụng, dẫn đến tâm lý buông xuôi.

Nhiều chuyên gia đưa ra các ý kiến tham luận ý nghĩa tại Diễn đàn

Từ đó kiến nghị, cần áp dụng cơ chế bồi thường mang tính trừng phạt với hành vi xâm phạm nghiêm trọng để răn đe; thành lập hệ thống tòa án chuyên trách về sở hữu trí tuệ; mở rộng tổ chức giám định độc lập nhằm tránh tình trạng “nút cổ chai” kéo dài vụ việc, đồng thời thành lập Quỹ hỗ trợ pháp lý sở hữu trí tuệ để giúp doanh nghiệp nhỏ và vừa có điều kiện theo đuổi các vụ kiện.

Các đại biểu chụp hình lưu niệm

Với những ý kiến phát biểu và chia sẻ, Diễn đàn sẽ thực sự trở thành một diễn đàn học thuật và thực tiễn ý nghĩa, khẳng định vai trò không thể thiếu của cộng đồng chuyên gia, cơ quan quản lý, giới doanh nghiệp và báo chí trong việc thúc đẩy đổi mới sáng tạo gắn với thể chế, chính sách.

Diễn đàn không chỉ là dịp để trao đổi chuyên môn mà còn là minh chứng cho sự quyết tâm chung tay biến tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW từ định hướng chiến lược thành những hành động cụ thể trong đời sống kinh tế, xã hội. Qua đó, tạo động lực mạnh mẽ để bảo vệ tài sản vô hình, nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, đồng thời đóng góp vào sự phát triển bền vững của đất nước.