Sản xuất và xuất khẩu viên nén gỗ: Doanh nghiệp đang “lấy đá ghè chân mình…”

Thu hàng trăm triệu USD từ những thứ tưởng như bỏ đi

Viên nén gỗ được SX từ gỗ phụ phẩm của ngành chế biến, bao gồm mùn cưa, dăm bào, cành đầu mẩu, cành ngọn gỗ rừng trồng có đường kính từ khoảng 2cm trở xuống (Cành ngọn lớn hơn được sử dụng làm dăm, lớn hơn nữa là sau đó là ván bóc và lớn hơn nữa là làm gỗ xẻ). Từ những thứ tưởng như bỏ đi đó, có thể XK và XK viên nén gỗ đã trở thành một trong những mặt hàng XK quan trọng của Việt Nam.

Theo thống kê của Tổng cục Hải quan, số lượng và kim ngạch XK viên nén của Việt Nam từ 2013 đến hết 8 tháng năm 2021 liên tục tăng trưởng, đặc biệt tăng mạnh trong giai đoạn 2018-2020. Bình quân mỗi năm Việt Nam XK trên dưới 3 triệu tấn viên nén với kim ngạch XK đạt 350 triệu USD. Trong 8 tháng đầu 2021, trong bối cảnh khó khăn của dịch COVID-19, lượng XK đạt 2,4 triệu tấn, tương đương với 273 triệu USD về kim ngạch.

Hàn Quốc và Nhật Bản là thị trường nhập khẩu viên nén quan trọng nhất của Việt Nam, với lượng xuất sang 2 thị trường này chiếm trên 90% trong tổng lượng viên nén XK hàng năm. Thị trường Hàn Quốc có quy mô lớn hơn so với thị trường Nhật Bản. Tuy nhiên, mức độ ổn định tại thị trường Nhật Bản lại cao hơn. Thực tế, thị trường Hàn Quốc chứa đựng một số khía cạnh bấp bênh, sụy giảm rất mạnh trong năm 2019 và kể từ đó không có tín hiệu tăng trưởng trở lại.

Dữ liệu thống kê cho thấy bình quân mỗi năm có trên 70 DN tham gia vào khâu XK viên nén tuy con số này đã giảm chỉ còn 59 DN trong 8 tháng đầu năm 2021. Đáng chú ý, số DN tham gia XK cùng một lúc cả 2 thị trường là rất nhỏ: năm 2020 chỉ có 10 DN, còn hiện tại chỉ có 2 DN…

Rủi ro chất lượng và tính pháp lý nguồn nguyên liệu

Mặc dù số DN XK chỉ vài chục DN song các cơ sở sản xuất (SX) lớn hơn rất nhiếu. Con số thống kê của Tổng cục Lâm nghiệp cho thấy trong năm 2019 có khoảng 80 nhà máy SX viên nén trong cả nước. Tuy nhiên thông tin từ một DN trực tiếp tham gia SX và XK viên nén cho biết số cơ sở chế biến viên nén có thể lên tới con số 300. Theo thông tin từ các DN này, riêng vùng Đông Nam Bộ, nơi tập trung các cơ sở chế biến gỗ, số cơ sở SX viên nén đã lên tới khoảng 200. Các cơ sở SX viên nén tập trung nhiều tại khu vực này bởi nguồn gỗ phụ phẩm từ các cơ sở chế biến gỗ được đưa vào làm nguồn nguyên liệu đầu vào cho SX viên nén.

Theo ông Tô Xuân Phúc, chuyên gia phân tích chính sách, Forest Trends, cơ sở chế biến viên nén không đòi hỏi đầu tư về công nghệ quản lý lớn và phức tạp đã tạo cơ hội cho nhiều DN tham gia vào khâu SX.

DN tham gia SX đông nhưng đầu vào nguyên liệu chưa được kiểm soát chặt chẽ về khía cạnh chất lượng và pháp lý đang là rủi ro của ngành XK tiền năm này. Thực tế cho thấy, một số cơ sở chế biến sử dụng nguyên liệu hỗn tạp, ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm; Nguồn cung gỗ nguyên liệu đầu vào có chứng chỉ quản lý rừng bền vững (FSC) hạn chế, trong khi đòi hỏi của thị trường XK về mặt hàng có chứng chỉ ngày càng tăng.

“Có một số tín hiệu cho thấy tình trạng gian lận trong khai báo sản phẩm có chứng chỉ FSC với lượng khai báo lớn hơn khả năng cung thực tế. Những thông tin này đang tác động xấu tới ngành…”- Chuyên gia Forest Trends cảnh báo.

Cạnh tranh đẩy giá xuất khẩu xuống thấp,,,

Cùng với rủi ro nguyên liệu đầu vào, bao gồm chất lượng và khía cạnh pháp lý chưa được quản lý theo chuỗi hành trình sản phẩm thì tình trạng cạnh tranh giữa các DN cũng đang là vấn đề báo động khi thực tế giá XK sang Hàn Quốc đang xuống rất thấp.

Thực tế cho thấy, hiện có rất nhiều DN tham gia chế biến trong khi khâu XK lại tập trung chủ yếu bởi một số DN có quy mô lớn. Tình trạng cung lớn hơn cầu, dẫn đến sự cạnh tranh khốc liệt giữa các DN, bao gồm cả việc cạnh tranh không lành mạnh như chèn ép giá.

Thông tin từ một số DN XK cho biết hiện giá XK vào thị trường Hàn Quốc thấp là bởi thị trường này áp dụng cơ chế đấu giá khi mua sản phẩm, với các DN chào mức giá thấp nhận được các hợp đồng cung sản phẩm. Sau khi nhận được các hợp đồng này, các DN này quay trở lại các nhà SX tại Việt Nam và đẩy mức giá sản phẩm xuống thấp, nhằm đáp ứng các hợp đồng mà họ đã ký kết với người mua.

Trong khi cơ chế thu mua tại thị trường Nhật Bản không tuân theo hình thức đấu giá như tại thị trường Hàn Quốc mà phụ thuộc trực tiếp vào thỏa thuận giữa người mua và người bán. Cơ chế này không làm đẩy giá XK xuống thấp như tại thị trường Hàn Quốc (giá XK bình quân sang thị trường Nhật Bản hiện cao hơn giá XK sang Hàn Quốc khoảng 20-30 USD/tấn) “Với tình trạng cung lớn hơn cầu như hiện nay, ngành tiềm ẩn yếu tố không bền vững…”- Chuyên gia Forest Trends cảnh báo.

Trước tình trạng phát triển tự phát, nhiều ý kiến cho rằng việc hình thành một tổ chức đại diện cho các DN ngành như chi hội viên nén là điều cần thiết bởi điều này sẽ trực tiếp góp phần vào việc điều tiết các hoạt động SX và XK của ngành trong tương lai.