Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo (AI) đang được ứng dụng ngày càng sâu rộng vào mọi mặt cuộc sống, giờ đây người dùng sẽ không còn đặt ra câu hỏi là “Có nên sử dụng AI hay không ?”, mà thay là “Làm sao để triển khai AI một cách có trách nhiệm và hiệu quả”. Điều này khiến các nhà chức trách, chính phủ các quốc gia cần phải xây dựng các chính sách thúc đẩy việc sử dụng công nghệ AI có trách nhiệm và có đạo đức trong mọi lĩnh vực.
Theo các chuyên gia đến từ Cơ quan Tiêu chuẩn Úc, việc kết hợp Khung đánh giá mức độ sẵn sàng AI của UNESCO với tiêu chuẩn ISO/IEC 42001:2023 có thể mang lại một hướng tiếp cận toàn diện từ chiến lược đến vận hành, từ chính sách đến kỹ thuật – góp phần thúc đẩy phát triển AI bền vững, lấy con người làm trung tâm.
Đầu tiên, khung đánh giá mức độ sẵn sàng AI của UNESCO (AI Readiness Assessment Methodology – RAM) là một công cụ đánh giá toàn diện, được phát triển từ Khuyến nghị về Đạo đức AI do UNESCO thông qua năm 2021. Đây là khung duy nhất hiện nay tích hợp sâu các giá trị nhân quyền, công bằng xã hội và phát triển bền vững trong bối cảnh quản trị AI.
ISO/IEC 42001 và khung đánh giá mức độ sẵn sàng về AI của UNESCO lại có thể bổ trợ cho nhau để tạo thành hệ sinh thái quản trị AI toàn diện
Khung đánh giá của UNESCO tập trung vào bốn trụ cột: quản trị, hạ tầng, hòa nhập – đa dạng và giáo dục – kỹ năng. Công cụ này phù hợp với các quốc gia đang xây dựng hoặc rà soát chính sách AI, giúp xác định khoảng trống và đề xuất giải pháp tăng cường năng lực đạo đức trong phát triển AI mà vẫn đảm bảo quyền con người.
Trong khi RAM hướng đến cấp quốc gia có phạm vi ảnh hưởng rộng, thì ISO/IEC 42001:2023 là tiêu chuẩn kỹ thuật đầu tiên trên thế giới về Hệ thống quản lý AI (AI Management System – AIMS) dành cho tổ chức/doanh nghiệp với đối tượng cụ thể hơn.
Tiêu chuẩn này do Ủy ban kỹ thuật chung ISO/IEC JTC 1/SC 42 (Trí tuệ nhân tạo) phát triển, ban hành cuối năm 2023. ISO 42001 cung cấp cấu trúc giúp các tổ chức: Thiết lập và duy trì hệ thống quản lý AI; Xác định, phân tích và kiểm soát rủi ro liên quan đến AI; Đảm bảo minh bạch, trách nhiệm giải trình và tuân thủ pháp lý; Theo dõi vòng đời AI – từ thiết kế, phát triển, triển khai đến hủy bỏ
Việc kết hợp Khung đánh giá mức độ sẵn sàng AI (RAM) của UNESCO và Tiêu chuẩn ISO/IEC 42001:2023 không chỉ đơn thuần là sự bổ trợ giữa hai công cụ kỹ thuật – mà là một chiến lược quản trị toàn diện, bao trùm cả cấp quốc gia lẫn tổ chức. Sự kết hợp này tạo ra một lộ trình kép từ hoạch định chính sách đến triển khai vận hành, từ các nguyên tắc đạo đức đến các quy trình kỹ thuật cụ thể. Điều đó thể hiện ở ba nội dung chính:
Thứ nhất, RAM định hình tầm nhìn và chiến lược tổng thể ở cấp quốc gia hoặc tổ chức đa ngành. ISO/IEC 42001:2023 đóng vai trò chuyển hóa tầm nhìn đó thành hành động cụ thể, triển khai trong nội bộ tổ chức với hệ thống quy trình bài bản.
Thứ hai, Khi RAM giúp phát hiện các “khoảng trống đạo đức” như bất bình đẳng giới, thiếu đào tạo, chưa có khung pháp lý về AI, thì ISO/IEC 42001:2023 cung cấp cơ chế cải tiến liên tục (PDCA) để khắc phục các khoảng trống này trong thực tế. Theo đó, tổ chức cần xác định rõ mục tiêu, bối cảnh và các rủi ro tiềm ẩn trong giai đoạn “Lập kế hoạch”; triển khai vận hành an toàn trong giai đoạn “Thực hiện”; giám sát liên tục và xử lý sai lệch ở giai đoạn “Đánh giá”; cuối cùng là “Cải tiến” nhằm điều chỉnh và nâng cao hiệu quả hoạt động.
Cuối cùng, RAM nhấn mạnh các giá trị nhân quyền, phát triển bền vững. Còn tiêu chuẩn ISO/IEC 42001:2023 cụ thể hóa những giá trị này qua các yêu cầu như: đánh giá rủi ro, minh bạch thuật toán, kiểm soát đầu vào dữ liệu, và tương tác có đạo đức giữa con người và máy móc.
Theo quan điểm của ông Jonathan Hatch – chuyên gia từng tham gia quá trình xây dựng tiêu chuẩn của ISO và IEC từ năm 2005, việc có một hệ quy chiếu chuẩn như ISO/IEC 42001: 2023 và công cụ đánh giá như của UNESCO là vô cùng quan trọng để đảm bảo sự nhất quán và đồng thuận trong cách tiếp cận AI.
Dù có phạm vi áp dụng khác nhau, song ISO/IEC 42001:2023 và khung đánh giá mức độ sẵn sàng về AI của UNESCO lại có thể bổ trợ cho nhau để tạo thành hệ sinh thái quản trị AI toàn diện, kết nối từ cấp doanh nghiệp tới cấp chính sách quốc gia. Việc kết hợp hai công cụ này giúp đảm bảo AI phát triển không chỉ hiệu quả, an toàn ở cấp tổ chức mà còn gắn kết với các giá trị bền vững, bao trùm ở cấp quốc gia.
Tại Việt Nam hiện nay, chính phủ đã triển khai nhiều hoạt động về phát triển AI – từ việc phê duyệt Chiến lược AI đến năm 2030, đến đầu tư vào trung tâm dữ liệu, đào tạo AI cho khu vực công và doanh nghiệp. Tuy nhiên, việc triển khai còn vẫn còn nhiều khó khăn, thách thức do thiếu các công cụ đo lường và giám sát rủi ro cụ thể. Chính vì vậy, việc kết hợp giữa RAM của UNESCO và tiêu chuẩn ISO/IEC 42001:2023 sẽ giúp thiết lập hệ sinh thái AI không chỉ phát triển, mà còn đạo đức, bền vững và an toàn.
Việc đồng thời sử dụng hai công cụ này là bước đi chủ động và cần thiết, góp phần bảo đảm rằng sự phát triển AI tại Việt Nam – và các quốc gia khác – sẽ luôn phục vụ lợi ích con người, tôn trọng quyền cá nhân, và thúc đẩy phát triển công bằng.