Vị Tiến sĩ được mệnh danh ‘ông tổ nghề giám thị’ Việt Nam: Nổi tiếng coi thi, chấm thi nghiêm khắc, góp công soạn thảo một biên niên sử giá trị

Ông Trần Sĩ Trác (1843 - chưa rõ) quê ở xã Đan Trường, tổng Đan Hải, huyện Nghi Xuân, phủ Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh (nay thuộc xã Xuân Đan, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh). Ông xuất thân từ gia đình dòng dõi quân sự của Đại Việt trong thời Trần - Lê sơ. 

Dù thông minh, giỏi giang nhưng mãi đến năm 1889, khi bước sang tuổi 47, ông đỗ tiến sĩ cấp ba Đồng Tiến sĩ, tốt nghiệp từ khoa Kỷ Sửu niên hiệu Thành Thái năm thứ nhất, xếp thứ 10/12 trong danh sách Tiến sĩ khoa này sau khi đỗ Cử nhân Ân khoa năm Giáp Thân niên hiệu Kiến Phúc năm thứ nhất (1884).

Sau khi đỗ Tiến sĩ, Trần Sĩ Trác được bổ nhiệm vào vị trí Tri phủ Thăng Bình, sau đó trở về kinh để làm Giám khảo tại trường Hương Hà Nam. Sự nghiệp giám thị của ông bắt đầu từ đây. Trong quãng thời gian làm nhiệm vụ giám sát kỳ thi, Trần Sĩ Trác nổi tiếng với sự nghiêm khắc của mình. Ông đã kiên quyết bắt, đuổi hàng trăm thí sinh có hành vi gian dối, quay cóp bài và mang phao vào lều thi.

Trong thời gian trông coi, làm giám khảo tại trường thi, ông nổi tiếng là người cực kỳ nghiêm khắc. Trong các kỳ thi quy mô lớn với hàng nghìn thí sinh tham gia, ông Trần Sĩ Trác đã phát hiện và loại bỏ hàng trăm thí sinh có hành vi gian lận như quay cóp bài, mang phao vào lều chõng,... 

Trong vai trò chấm thi, Trần Sĩ Trác cũng rất nghiêm khắc. Bất kỳ bài thi nào có dấu hiệu của việc sao chép, lấy cả từ các đoạn văn trong sách học về ngữ văn của Khổng Tử đều bị ông thẳng tay loại bỏ ngay. Đổi lại, chính sự nghiêm khắc của Trần Sĩ Trác đã giúp cho Việt Nam thời kỳ đó có một kỳ thi rất quy củ, chất lượng tốt. Trong thời của Trần Sĩ Trác, hệ thống thi cử được đánh giá là rất có trật tự và tuân thủ nguyên tắc, chất lượng của các kỳ thi cũng không gây ra bất kỳ tranh cãi nào.

Sau khi rời vị trí Giám khảo tại trường Hương Hà Nam, Trần Sĩ Trác được bổ nhiệm làm Toản tu tại Quốc sử quán. Ông là một trong những người tham gia vào việc soạn thảo bộ “Đại Nam thực lục” (Chính biên, Đệ ngũ kỷ), một biên niên sử nổi tiếng của Việt Nam, viết về triều đại của các chúa Nguyễn và các vua nhà Nguyễn, có giá trị lịch sử to lớn. Ngày nay, hậu thế vẫn ca ngợi Tiến sĩ Trần Sĩ Trác là "ông tổ nghề giám thị" của Việt Nam, một tấm gương sáng cho các thế hệ mai sau.