Nhà giáo dục được xem là ‘người thầy của mọi thời đại’: Từng làm Hiệu trưởng trường Quốc Tử Giám, được UNESCO vinh danh là 1 trong 4 danh nhân kiệt xuất của Việt Nam

Mở trường dân lập, dạy học cho nhân dân

Chu Văn An sinh năm 1292, tên tự Linh Triệt, tên hiệu Tiều Ẩn. Ông là người con của vùng đất Thanh Đàm, nay thuộc xã Thanh Liệt, huyện Thanh Trì, thành phố Hà Nội. Sinh thời, ông là nhà giáo, thầy thuốc, đại quan dưới triều Trần. Các sử sách cũ như Đại Việt Sử ký Toàn thư, Lịch triều Hiến chương loại chí, Việt sử Thông giám Cương mục,… đều nhất trí ca ngợi Chu Văn An ngay từ khi còn trẻ tuổi đã có tính cứng cỏi, cương nghị, bền giữ tiết tháo, sửa mình trong sạch, không cầu lợi lộc, chỉ ở nhà đọc sách.

Chu Văn An là người có tư tưởng về giáo dục rất tiến bộ, là người Thầy tiêu biểu của mọi thời đại. Ông luôn quan niệm “muốn dạy bảo trò tốt, thầy phải nghiêm, là tấm gương sáng”. Những học trò cũ của ông, dù đã làm đại quan của triều Trần như Phạm Sư Mạnh, Lê Quát, lúc về thăm thầy vẫn phải giữ lễ. Họ có điều gì chưa đúng phép, ông vẫn nghiêm khắc dạy bảo.

Ở thời Chu Văn An, trường học còn rất hiếm. Cả nước chỉ có một trường quốc lập là Quốc Tử Giám ở kinh đô dành cho con vua, con quan, sau mở rộng cho những người tài trong nhân dân theo học. Tư Thiện Đường, Toát Trai Đường ở Thiên Trường (Nam Định) chỉ dành cho con em tôn thất nhà Trần. Trường Yên Tử (Quảng Ninh) hay Hương Sơn (Hà Tây cũ) dành riêng cho nhà chùa.

Nhận thấy điều đó, Chu Văn An đã mở trường Huỳnh Cung tại quê nhà, thu hút hàng nghìn người theo học. Ông chuyên truyền đạt kinh điển Nho giáo, mục đích cao nhất của ông không ngoài "giáo kính, giáo trung, giáo văn", nghĩa là dạy sự cung kính, trung hậu và văn nhã. Học trò ở trường Huỳnh Cung cũng chịu ảnh hưởng của thầy Chu rất lớn.

Việc thành lập trường Huỳnh Cung cũng trở thành mốc quan trọng trong lịch sử phát triển của nền giáo dục Việt Nam sau sự kiện hai học trò của ông đỗ Thái Học Sinh, tương đương học vị tiến sĩ trong khoa thi năm 1314. Kể từ đây, bên cạnh trường quốc lập, các trường dân lập phát triển, đông đảo con em nhân dân có nơi học tập, sự nghiệp giáo dục nước nhà mở rộng hơn trước.

Được mời làm Hiệu trưởng trường Quốc Tử Giám

Tính nghiêm nghị, tư cách thanh cao và học vấn sâu rộng làm cho tiếng tăm Chu Văn An ngày càng lan xa. Thậm chí, vua Trần Minh Tông còn đích thân mời ông ra làm chức Tư nghiệp Quốc Tử Giám.

Ông nhận lời, sự kiện ấy khiến cho Tư đồ Trần Nguyên Đán, một nhà thơ nổi tiếng thời Trần phải thốt lên rằng: “Học hải hồi lan, tục tái thuần/ Thượng tường sơn đẩu đắc tự nhân”, nghĩa là: “Bể học xoay triều sóng, phong tục trở về thuần hậu/ Trường lớn trong nước được thầy dạy như Bắc đẩu Thái sơn”.

Trong thời gian đảm nhận trách nhiệm đứng đầu trường Quốc Tử Giám, Chu Văn An cũng trực tiếp giảng dạy cho vị vua tương lai là Thái tử Trần Vượng (sau là vua Trần Hiến Tông).

Sau khi Trần Vượng lên ngôi năm 1329, Chu Văn An mới thực sự chuyên tâm vào công việc ở trường Quốc Tử Giám. Ông cho mở mang trường, viết Tứ thư thuyết ước, tóm tắt bốn bộ sách lớn là Luận ngữ, Mạnh tử, Đại học và Trung dung, làm giáo trình dạy học. Kể từ thời Chu Văn An trở về sau, Quốc Tử Giám mỗi ngày được củng cố, mở rộng.

Thời gian làm hiệu trưởng trường Quốc Tử Giám đem đến cho Chu Văn An nhiều vinh quang mới, nhưng cũng khiến ông gặp đầy sóng gió. Vua Hiến Tông, học trò của ông ở ngôi được hai năm thì qua đời, vua Trần Dụ Tông lên thay, triều chính đất nước rối ren. Vua ham mê tửu sắc, nóng nảy, nông cạn. Trong triều, quyền gian liên kết hoành hành, bên ngoài giặc giã dấy lên cướp bóc.

Thấy vậy, Chu Văn An đã dâng "Thất trảm sớ” đề nghị nhà vua chém bảy tên nịnh thần. Sớ dâng lên, không được trả lời thế nhưng tấu sớ của hiệu trưởng trường Quốc Tử Giám gây chấn động dư luận bởi theo quy chế lúc bấy giờ, chỉ quan Ngự sử mới được quyền can gián vua.

Rời kinh thành, tiếp tục sự nghiệp dạy học

Dâng sớ bất thành, Chu Văn An treo trả mũ áo, từ quan trở về điền viên. Yêu phong cảnh núi Chí Linh (Hải Dương ngày nay), thầy đến ở ẩn tại đấy và mở trường tiếp tục dạy học. Lúc này, Chu Văn An lấy hiệu là Tiều Ẩn, chỉ lấy việc dạy học, làm thơ cho vui. Từ khi ông về, vùng đất này dấy lên phong trào học tập, nhiều người học giỏi nổi tiếng.

Từ khi ông về, vùng đất này dấy lên phong trào học tập, nhiều người học giỏi nổi tiếng. Đặc biệt, ở đời nhà Mạc, huyện này có bà Nguyễn Thị Duệ thi đỗ tiến sĩ, là nữ tiến sĩ đầu tiên và duy nhất của Việt Nam thời phong kiến. Ngoài ra còn có Nguyễn Phong, mới 14 tuổi đã cùng cha thi đỗ kỳ thi Hương, 26 tuổi đỗ tiến sĩ.

Ngoài sự nghiệp dạy học, Chu Văn An còn là nhà nghiên cứu Đông y, giúp người dân chữa bệnh. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng ông chính là người đã biên soạn cuốn “Y học yếu giải tập chú di biên”.

Cuối đời, Chu Văn An sống thanh thản trong cảnh nghèo, vui với lớp học, văn chương. Triều đình nhiều lần mời về nhưng ông từ chối. Thế nhưng lòng ông vẫn hướng về nhà Trần. Sau khi vua Trần Nghệ Tông dẹp yên loạn Dương Nhật Lễ, lấy lại được ngôi vua, Chu Văn An dù tuổi cao vẫn về triều chúc mừng. Việc làm đó của ông khiến nhân dân và sĩ phu đương thời quý trọng.

Tháng 11/ 1370, thầy giáo Chu Văn An qua đời và được triều đình đưa vào phối thờ ở Văn Miếu, xem ông ngang hàng với những bậc thánh hiền ngày xưa. Đây là sự tôn vinh bậc nhất mà một triều đại quân chủ dành cho một Học giả-Thầy giáo.

Với những đóng góp to lớn cho nền giáo dục nước nhà, ông được tôn là “Vạn thế sư biểu – người thầy chuẩn mực muôn đời”. Năm 2018, Việt Nam đã xây dựng hồ sơ khoa học về danh nhân Chu Văn An để đề nghị UNESCO phối hợp tổ chức kỷ niệm 650 năm ngày mất của ông vào năm 2020. Phó chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia Đặng Văn Bài khẳng định Chu Văn An có ảnh hưởng lớn tới nền giáo dục Việt Nam. Tư tưởng nổi bật của ông là tự học, tự lập, học tập suốt đời và là tấm gương tôn sư trọng đạo.

Hiện nay, nhiều đường phố, trường học khắp cả nước được đặt theo tên ông. Tại xã Thanh Liệt hàng năm đều có những hoạt động tưởng nhớ người con ưu tú của quê hương. Người đời sau luôn nhắc tới Chu Văn An là một người thầy tận tâm, một nhà Nho yêu nước và nhà hiền triết với lòng kính trọng sâu sắc.

Tham khảo: 
- Danh nhân văn hóa thế giới Chu Văn An "người thầy của mọi thời đại" - VOV2 (20/11/2020)

- UNESCO sẽ cùng Việt Nam kỷ niệm 650 năm ngày mất danh nhân Chu Văn An - Báo Pháp luật (21/04/2020)
- Chu Văn An - người thầy chuẩn mực muôn đời của Việt Nam - Báo VnExpress (15/11/2018)