Nâng tiêu chuẩn và năng suất chất lượng để thủy sản Việt Nam giữ vững vị thế xuất khẩu

Theo Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), xuất khẩu thủy sản 9 tháng qua đạt 8,3 tỷ USD và dự kiến cán mốc 11 tỷ USD- mức cao nhất trong ba năm trở lại đây. Nhưng tăng trưởng hiện nay không chỉ dựa vào sản lượng mà ngày càng phụ thuộc vào năng suất, chất lượng và mức độ đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế. Tổng Thư ký VASEP Nguyễn Hoài Nam cho rằng, giá trị thủy sản chỉ được thị trường thừa nhận khi cả chuỗi từ con giống, vùng nuôi, quy trình canh tác đến chế biến đều được chuẩn hóa. Thiếu chuẩn hóa khiến doanh nghiệp dễ bị loại khỏi các thị trường trọng điểm như Liên minh châu Âu EU, Hoa Kỳ, Nhật Bản và Hàn Quốc- nơi đang gia tăng yêu cầu về phát triển bền vững và sắp áp dụng cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) từ năm 2026.

Nuôi trồng thủy sản ứng dụng công nghệ cao, góp phần nâng năng suất và chất lượng sản phẩm.

Thực tế tại địa phương cho thấy, áp dụng công nghệ và tiêu chuẩn mới đang tạo ra bước đột phá trong năng suất chất lượng. Ở Quảng Trị, Trung tâm Nghiên cứu, Chuyển giao công nghệ và Đổi mới sáng tạo đã triển khai chế phẩm vi sinh Nitro-QTMIC và Perfect-QTMIC tại các vùng nuôi tôm trọng điểm. Mô hình nuôi hai giai đoạn tại xã Cửa Tùng cho kết quả tỷ lệ sống trên 75%, năng suất hơn 25 tấn/ha và lợi nhuận gần 1 tỷ đồng/ha, khẳng định giải pháp vi sinh là hướng đi quan trọng để giảm rủi ro dịch bệnh, tối ưu dinh dưỡng và kiểm soát môi trường ao nuôi.

Tại Đồng bằng sông Cửu Long, nơi chiếm hơn 70% sản lượng thủy sản cả nước, các mô hình nuôi công nghệ cao đang được nhân rộng với tốc độ nhanh. Ở Cần Thơ, sản lượng tôm nước lợ giai đoạn 2015–2024 tăng bình quân 11%/năm, trong đó diện tích nuôi lót bạt đạt gần 8.700 ha, tăng 12% so với cùng kỳ. Thành phố đã cấp hơn 7.500 mã số vùng nuôi phục vụ truy xuất nguồn gốc yêu cầu bắt buộc để tham gia các thị trường chất lượng cao. Việc ứng dụng semi biofloc, cơ giới hóa và quan trắc tự động giúp giảm 10–15% chi phí vận hành, cải thiện đáng kể năng suất và chất lượng tôm thương phẩm.

Trên phạm vi quốc gia, tính đến hết quý III/2025, xuất khẩu thủy sản đạt 8,33 tỷ USD, tăng 15,5% so với cùng kỳ; riêng tôm đạt 3,36 tỷ USD, chiếm hơn 40% giá trị. Theo ông Vũ Tuấn Cường- Giám đốc Trung tâm Khảo nghiệm, Kiểm nghiệm, Kiểm định Thủy sản, động lực tăng trưởng không chỉ đến từ điều kiện tự nhiên mà chủ yếu từ khả năng ứng dụng công nghệ, nâng cấp chế biến và gia tăng tỷ trọng sản phẩm giá trị gia tăng. Đây cũng là hướng đi then chốt để đạt mục tiêu 10,5–11 tỷ USD trong năm 2025.

Tại Cà Mau, địa phương dẫn đầu cả nước về diện tích nuôi tôm việc quy hoạch vùng nuôi đạt chuẩn quốc tế, mở rộng mô hình tôm hữu cơ, tôm sinh thái và tôm công nghệ cao đang giúp kim ngạch xuất khẩu 2025 của tỉnh dự kiến đạt 2,43 tỷ USD, tăng 7% so 2024. Nhiều hợp tác xã tại Cà Mau như Cái Bát đã đạt chứng nhận ASC, triển khai mô hình sản xuất hữu cơ và truy xuất điện tử. Ngoài nuôi tôm, nghề nuôi cua – “vàng xanh” của vùng phát triển trên 260.000 ha, cho sản lượng hơn 31.000 tấn/năm. Song song thủy sản, 14 dự án điện gió ven biển đang vận hành với tổng công suất gần 700 MW, tạo nền tảng năng lượng sạch cho mục tiêu giảm phát thải và nâng chất sản phẩm.

Tuy nhiên, ngành thủy sản vẫn đang đối mặt nhiều điểm nghẽn ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất chất lượng. Cả nước có hơn 7.200 cơ sở sản xuất giống thủy sản nhưng chỉ 71% được chứng nhận; chất lượng giống không đồng đều gây rủi ro dịch bệnh và giảm năng suất. Ngành thức ăn thủy sản phụ thuộc 80% vào nhập khẩu khiến chi phí sản xuất biến động lớn. Hiện mới khoảng 25% diện tích nuôi hàng hóa đạt chuẩn VietGAP, ASC hoặc BAP do chi phí chứng nhận cao và thiếu tư vấn kỹ thuật, đặc biệt với hộ nuôi nhỏ lẻ.

Trong lĩnh vực chế biến – nơi 95% nhà máy đã đạt chuẩn HACCP và ISO 22000 các mô hình chế biến xanh và tuần hoàn đang tạo chuyển biến mạnh. Nhiều doanh nghiệp như Vĩnh Hoàn, Minh Phú, Sao Ta đã đầu tư tái chế phụ phẩm, tiết kiệm năng lượng và giảm phát thải. Tuy vậy, áp lực tuân thủ tiêu chuẩn môi trường, giảm CO₂ và quản lý nước thải theo các quy chuẩn mới vẫn đòi hỏi doanh nghiệp tiếp tục đổi mới công nghệ và tối ưu quản trị.

Việc hoàn thiện hệ thống tiêu chuẩn, quy chuẩn quốc gia tiếp tục là giải pháp trung tâm để nâng năng suất chất lượng ngành thủy sản. Các tiêu chuẩn như TCVN 5289:2006 về vệ sinh thủy sản đông lạnh, TCVN 13656:2023 và TCVN 13952:2024 về chất lượng nước nuôi, cùng các quy chuẩn môi trường QCVN 11-MT:2015 và QCVN 02–32–1:2019 đang góp phần tạo khung kỹ thuật để doanh nghiệp tuân thủ tốt hơn. Trên thị trường quốc tế, các bộ tiêu chuẩn ASC, BAP, GlobalG.A.P. và ISO tiếp tục đóng vai trò “hộ chiếu chất lượng” cho sản phẩm Việt Nam.

Theo Chiến lược phát triển thủy sản đến năm 2030, ngành đặt mục tiêu 12 - 13 tỷ USD xuất khẩu; trên 80% sản phẩm có chứng nhận an toàn – bền vững; 100% vùng nuôi có mã định danh điện tử; và giảm 15% phát thải CO₂ toàn ngành. Để đạt được, các chuyên gia cho rằng, ưu tiên lớn nhất là hoàn thiện thể chế, cập nhật và hài hòa tiêu chuẩn quốc gia với các tiêu chuẩn quốc tế; thừa nhận lẫn nhau giữa VietGAP – GlobalG.A.P – ASC nhằm giảm chi phí tuân thủ. Đồng thời, cần đẩy mạnh hỗ trợ doanh nghiệp trong quá trình chuyển đổi xanh, gồm hỗ trợ chi phí chứng nhận, đào tạo kỹ thuật, xây dựng vùng nuôi chuẩn hóa và đổi mới công nghệ trong xử lý nước thải, tiết kiệm năng lượng và tái chế phụ phẩm.

Một yêu cầu cấp bách khác là phát triển hạ tầng dữ liệu số cho toàn chuỗi thủy sản. Cơ sở dữ liệu quốc gia về vùng nuôi, nhà máy, chứng nhận, phát thải và xuất xứ sẽ giúp truy xuất tự động, tăng minh bạch và nâng mức độ tin cậy với các thị trường nhập khẩu. Điều này cũng hỗ trợ cơ quan quản lý trong giám sát chất lượng, cảnh báo rủi ro và hoạch định chính sách dựa trên dữ liệu.