Hồ chứa nước từ lâu trở thành hạ tầng quan trọng, giữ vai trò điều tiết dòng chảy, cấp nước cho sinh hoạt, sản xuất, phát điện và cắt giảm lũ. Tuy nhiên, thực tiễn quản lý, vận hành hồ chứa tại Việt Nam cho thấy vẫn còn nhiều bất cập, đặc biệt liên quan đến việc xác định và áp dụng các mực nước đặc trưng. Không ít công trình được xây dựng và đưa vào khai thác trong những thời kỳ khác nhau, sử dụng hệ tiêu chuẩn không đồng bộ, thậm chí dựa nhiều vào kinh nghiệm hơn là cơ sở khoa học cập nhật. Điều này dẫn tới cách hiểu và vận dụng chưa thống nhất về mực nước dâng bình thường, mực nước chết hay các mực nước lũ, làm giảm hiệu quả khai thác và tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn.
Trong điều kiện biến đổi khí hậu ngày càng rõ nét, quy luật mưa lũ và dòng chảy có nhiều thay đổi bất thường, những hạn chế nêu trên càng bộc lộ rõ. Việc xác định mực nước không phù hợp có thể khiến hồ chứa không phát huy hết dung tích hữu ích trong mùa kiệt, gây thiếu nước cho sinh hoạt và sản xuất.
Ngược lại, vào mùa mưa lũ, nếu các mực nước giới hạn không được tính toán đầy đủ và khoa học, nguy cơ xả lũ bị động, gây ngập lụt nghiêm trọng cho hạ du là rất lớn. Chính từ yêu cầu thực tiễn đó, Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 10778:2024 – Hồ chứa nước – Xác định các mực nước đặc trưng đã được ban hành, nhằm tạo ra một khuôn khổ thống nhất, hiện đại cho công tác kỹ thuật then chốt này.
Xác định mực nước đặc trưng của hồ chứa nước theo tiêu chuẩn giúp đảm bảo tính thống nhất và an toàn. Ảnh minh họa
TCVN 10778:2024 tiếp cận vấn đề theo hướng tổng thể, coi việc xác định các mực nước đặc trưng là cơ sở nền tảng cho thiết kế, quản lý và vận hành hồ chứa. Tiêu chuẩn áp dụng cho nhiều loại hồ chứa khác nhau, từ hồ thủy lợi, thủy điện đến hồ chứa nước đa mục tiêu, phản ánh đúng thực tế đa dạng của hệ thống công trình hiện nay. Thay vì chỉ đưa ra các giá trị mang tính áp đặt, tiêu chuẩn nhấn mạnh phương pháp và nguyên tắc xác định, cho phép linh hoạt vận dụng theo điều kiện cụ thể của từng công trình nhưng vẫn đảm bảo tính thống nhất và an toàn.
Một trong những nguyên tắc xuyên suốt của TCVN 10778:2024 là đặt yêu cầu an toàn công trình và hạ du lên hàng đầu. Mọi mực nước đặc trưng đều phải được xác định sao cho không làm mất ổn định công trình, không gia tăng rủi ro lũ lụt cho khu vực phía hạ lưu.
Đây là điểm nhấn quan trọng, phản ánh tư duy quản lý rủi ro ngày càng được coi trọng trong lĩnh vực thủy lợi và tài nguyên nước. Bên cạnh đó, tiêu chuẩn yêu cầu việc xác định các mực nước phải dựa trên cơ sở số liệu thủy văn, khí tượng và địa hình đáng tin cậy, đủ dài và được cập nhật. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, việc xem xét các yếu tố bất thường, các kịch bản cực đoan cũng được đặt ra nhằm nâng cao mức độ an toàn.
Tiêu chuẩn cũng làm rõ và phân định rạch ròi các mực nước đặc trưng theo chức năng sử dụng. Mỗi mực nước như mực nước dâng bình thường, mực nước chết, mực nước lũ thiết kế hay mực nước lũ kiểm tra đều gắn với vai trò cụ thể trong khai thác và bảo đảm an toàn hồ chứa. Cách tiếp cận này giúp tránh tình trạng chồng chéo, hiểu sai hoặc vận dụng không nhất quán trong thực tế, vốn là nguyên nhân gây ra nhiều tranh cãi và rủi ro trong quá trình vận hành.
Không chỉ dừng lại ở yêu cầu kỹ thuật thuần túy, TCVN 10778:2024 còn nhấn mạnh sự hài hòa giữa hiệu quả khai thác và bảo vệ tài nguyên nước. Việc xác định mực nước đặc trưng phải đảm bảo sử dụng hợp lý dung tích hồ, không khai thác quá mức gây suy giảm nguồn nước, đồng thời vẫn đáp ứng các nhu cầu phát triển kinh tế – xã hội.
Tiêu chuẩn cũng yêu cầu sự phù hợp và đồng bộ với quy định, tiêu chuẩn liên quan khác, đặc biệt là các quy định về an toàn đập và quy trình vận hành liên hồ chứa trên cùng lưu vực.
Trong thực tiễn, việc áp dụng TCVN 10778:2024 được kỳ vọng sẽ mang lại nhiều tác động tích cực. Đối với cơ quan quản lý nhà nước, tiêu chuẩn là căn cứ quan trọng để xem xét, phê duyệt và giám sát các thông số kỹ thuật liên quan đến vận hành hồ chứa. Đối với đơn vị thiết kế, quản lý và khai thác công trình, tiêu chuẩn giúp giảm sự phụ thuộc vào kinh nghiệm chủ quan, tăng tính khoa học, minh bạch và nhất quán trong các quyết định kỹ thuật. Xa hơn, tiêu chuẩn góp phần nâng cao an toàn cho cộng đồng dân cư hạ du, giảm thiểu thiệt hại do thiên tai và sử dụng hiệu quả hơn nguồn tài nguyên nước – yếu tố ngày càng trở nên quý giá.
Có thể nói, trong bối cảnh hệ thống hồ chứa giữ vai trò ngày càng chiến lược, TCVN 10778:2024 không chỉ là văn bản kỹ thuật đơn thuần mà còn là bước tiến quan trọng trong tư duy quản lý hồ chứa theo hướng an toàn, hiện đại và bền vững. Chuẩn hóa việc xác định các mực nước đặc trưng chính là nền tảng để các hồ chứa phát huy đầy đủ chức năng, thích ứng tốt hơn với biến đổi khí hậu và phục vụ lâu dài cho sự phát triển đất nước.