Đỉnh Mẫu Sơn (xã Mẫu Sơn, huyện Lộc Bình, tỉnh Lạng Sơn) tuy không phải nóc nhà của Việt Nam nhưng lại là nơi lạnh nhất của đất nước ta chứ không phải Fansipan hay Sapa. Theo báo Thanh Niên, nhiệt độ thấp nhất ở Mẫu Sơn từng được ghi nhận là -5 độ C. Ngoài ra, nơi này từng nhiều lần ghi nhận mức nhiệt dưới 0 độ C, kèm theo gió mạnh và băng giá. Ví dụ như nhiệt độ ở đỉnh Mẫu Sơn vào ngày 12/1/2011 là -3,6 độ C, ngày 11/2/2014 là -2,5 độ C và vào ngày 1/1/2019 là -0,6 độ C.
Cao hơn 1.500m so với mực nước biển, đỉnh Mẫu Sơn được biết đến là điểm du lịch khá hấp dẫn ở miền Bắc. Thế nhưng, ít ai chú ý trên đỉnh núi có hệ thống biệt thự cổ do người Pháp xây dựng cách đây hơn trăm năm, kiến trúc độc đáo.
Du khách đến với Mẫu Sơn để thưởng ngoạn phong cảnh nhưng ít ai để ý đến hệ thống nhà cổ. Những biệt thự này được xây bằng đá, trải qua thời gian, khí hậu ẩm ướt nhưng vẫn toát lên vẻ vững chãi, kiến trúc độc đáo.
Khoảng đầu những năm 1900, người Pháp tìm ra đỉnh núi Mẫu Sơn, nơi được coi là điểm cao nhất vùng Đông Bắc Bộ, khí hậu quanh năm trong lành. Năm 1916, người Pháp bắt đầu mở đường lên núi Mẫu Sơn. Từ dưới chân núi lên đến đỉnh khoảng 16km.
Mở xong đường, người Pháp xây tổng cộng trên 40 biệt thự rải rác trên đỉnh núi, năm 1923 thì đồng bộ hoàn thành. Những biệt thự này chủ yếu được dùng cho sĩ quan hoặc quan chức trong quân đội Pháp đóng tại địa bàn quanh vùng nghỉ mát, an dưỡng.
Theo nhiều bậc lão niên, khi mới xây dựng, những ngôi biệt thự bằng đá của Pháp không cao lớn sừng sững nhưng mang vẻ vững chãi, nguy nga hơn nhiều so với những ngôi nhà đất lè tè của dân tộc Dao sinh sống quanh đó. Một vài ngôi biệt thự trong số này đã bị tiêu huỷ trong thời kỳ tiêu thổ kháng chiến, ngày nay chỉ còn nền móng trơ trọi. Số còn lại dần xuống cấp do độ ẩm cao của Mẫu Sơn rồi cũng bị bỏ hoang và trở thành phế tích.
Ngôi biệt thự còn nguyên vẹn nhất, mang đậm kiến trúc Pháp, được thiết kế một tầng, liền một khối là biệt thự 9 gian, được Ban Quản lý Khu du lịch Mẫu Sơn sử dụng làm nơi làm việc. Trong số hơn 40 biệt thự người Pháp để lại, Mẫu Sơn chỉ còn khoảng 10 ngôi biệt thự có kiến trúc khá hoàn chỉnh.
Ngoài biệt thự 9 gian, một số ngôi khác như khu nhà liên hợp, biệt thự Mây cũng khá nguyên vẹn. Những ngôi nhà còn lại đều xuống cấp, thậm chí tan hoang, chỉ còn trơ lại khung tường. Trước đây, nhiều biệt thự được tư nhân thuê làm dịch vụ du lịch. Tuy nhiên, do kinh doanh thua lỗ, những người này bỏ hoang.
Trưởng ban Quản lý Khu du lịch Mẫu Sơn cho biết,, trong quy hoạch phát triển khu du lịch, những ngôi biệt thự cổ này sẽ được ưu tiên trùng tu, cải tạo theo nguyên tắc giữ nguyên hiện trạng gốc.