Địa đạo Kỳ Anh - Đình Thạch Tân thuộc xã Kỳ Anh, huyện Bắc Tam Kỳ nay là xã Tam Thăng, (thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam). Ngay dưới nền đình Thạch Tân có hai địa đạo đã được bắt đầu đào từ giữa năm 1965, có đường thông ra mương nước gần đó và cây rỏi cổ thụ. Hai ngôi hầm này khá rộng, một bên dùng làm hầm cứu thương, bên còn lại làm nơi tích trữ lương thực kháng chiến của người dân thôn Thạch Tân.
Địa đạo Kỳ Anh - Lấp lánh niềm tự hào dân tộc
Địa đạo Kỳ Anh là một kỳ tích được xây dựng trong giai đoạn quyết liệt nhất tại chiến trường Quảng Nam từ năm 1964 đến 1975 của cuộc chiến chống Mỹ. Tháng 5 năm 1965, đối mặt với suy yếu của chiến lược "Chiến tranh đặc biệt," Mỹ đã triển khai quân vào miền Nam Việt Nam cùng với quân ngụy và các đồng minh, thực hiện chiến dịch "Bình định nông thôn," "Tiêu diệt và Bình định," và mở rộng chiến dịch "về làng." Các chiến dịch này nhằm bắt bớ, tiêu diệt và xâm lấn các khu vực giải phóng.
Theo ông Huỳnh Kim Ta - Trưởng Ban Quản lý Di tích Địa đạo Kỳ Anh, Trưởng thôn Thạch Tân bên hầm tránh pháo của người dân ở Địa đạo Kỳ Anh, địa đạo Kỳ Anh được khởi công từ 1/1965, và tọa lạc hoàn toàn trong xã Kỳ Anh. Các điểm chính của nó tập trung tại thôn Thạch Tân và thôn Vĩnh Bình. Địa đạo này có tổng chiều dài dưới lòng đất là 32km, cách mặt đất khoảng 1,6 m, chiều rộng từ 0,5 đến 0,8 m, và chiều cao khoảng 0,8-1 m. Chiều dài của từng phần địa đạo thay đổi tùy thuộc vào địa hình của từng thôn. Bên trong địa đạo có những phần rất hẹp, nhằm mục đích bảo vệ khi đối thủ phát hiện miệng địa đạo và có thể ném hơi cay hoặc lựu đạn vào đó. Việc này giúp người trong địa đạo có thể nhanh chóng bịt kín các đoạn khác để tránh bị thương.
Tuy nhiên địa vực vùng cát của Kỳ Anh giáp biển và khu đầm lầy Sông Đầm nên vùng đất này khá nhiều cát phủ. Vậy làm sao địa đạo lại được đào dài ở các thôn như vậy?
“Tất cả đều dựa vào tre, nhờ cây tre Việt Nam làm lũy thành từ trên xuống dưới”, ông Ta chia sẻ với Nhân Dân.
Mỗi thôn ở Kỳ Anh đã trồng rất nhiều cây tre xung quanh, theo lịch sử lập làng từ thế kỷ 15. Khi đào xuống đất, sau khoảng 30 - 40 cm đất cát, họ đến lớp đất sét pha cát được người Kỳ Anh gọi là "đất quánh." Tuy nhiên, để đào sâu và duy trì các tường địa đạo mạnh mẽ sau mùa mưa không phải là điều dễ dàng. Các chiến sĩ dân quân du kích đã nghĩ ra cách sử dụng "dầu rái" và cây tre đan (mà họ thường sử dụng để làm ghe, thuyền) kết hợp với các trục gỗ và trục tre để xây dựng các bức tường vững chắc tại các tuyến địa đạo. Các con đường nhánh của địa đạo không chạy thẳng mà mạo hiểm quanh co dưới lưới rễ tre, vì rễ tre trên đó đã tạo thành "mái đan" mạnh mẽ giữ đất chống lại sự sụp đổ.
Nhờ vào sự khéo léo trong việc sử dụng cây tre để xây dựng địa đạo, người dân Kỳ Anh đã duy trì sự vững vàng trong suốt thời kỳ chịu sự tàn phá dữ dội trong chiến dịch "Bình Định nông thôn," khi đế quốc Mỹ xâm lấn vùng giải phóng từ năm 1965.
Trong suốt 10 năm của cuộc chiến chống Mỹ, quân và dân tại xã Kỳ Anh đã tham gia vào 1.052 trận đánh, loại bỏ đối thủ khỏi vùng chiến đấu với tổng cộng 3.751 tên, trong đó có 55 tên Mỹ. Họ đã tiêu diệt 57 tên ác ôn, bắt sống 150 tên và tiêu diệt hoàn toàn 5 trung đội dân vệ và các đội biệt kích, cùng với một đại đội biệt kích và một trung đội Mỹ. Họ đã gây ra thiệt hại nặng cho 6 trung đội dân vệ, 3 đại đội và 3 tiểu đoàn Cộng hòa, bắn cháy 3 máy bay và 15 xe quân sự, thu được 500 khẩu súng các loại.
Bí ẩn về ngôi đình Thạch Tân không thể phá bỏ - 4 xe tăng kéo không sập
Theo ông Ta, đình làng Thạch Tân có vai trò vô cùng quan trọng trong phong trào cách mạng ở Kỳ Anh nói riêng và vùng đông Tam Kỳ nói chung.
Trong chiến tranh chống Mỹ, người dân địa phương đã đào 2 căn hầm bí mật để cứu thương và chứa lương thực, nuôi giấu cán bộ hoạt động cách mạng. Điều độc đáo là không ai có thể biết được vị trí miệng hầm ở đâu, bởi vì miệng hầm được phủ bằng đá ong. Từ đình, có thể đi lại khắp các ngõ ngách trong hệ thống địa đạo mà không sợ bị địch phát hiện, nếu có phát hiện cũng không dám xuống. Sau này chính quyền địa phương trùng tu, tôn tạo đã thiết kế miệng hầm rộng hơn để phục vụ du khách đến tham quan.
Đó là lý do tại sao kẻ địch đã nhiều lần mang xe tăng và xe ủi đến để cố gắng phá hủy mái đình này. Dựa vào tài liệu của Trung tâm Văn hóa - Thông tin Thành phố Tam Kỳ, vào tháng 7 năm 1968, Mỹ tiến hành cuộc càn quét quân sự tại vùng Đông Quảng Nam. Khi họ tiến vào Thạch Tân, có nghi ngờ rằng người dân sử dụng ngôi đình này cho các hoạt động cách mạng, và vì vậy, họ quyết định tiến hành phá hủy nó. Lúc đó, khoảng 6 đại đội bộ binh Mỹ đã bao vây xung quanh ngôi đình, và họ đã sử dụng 2 xe bọc thép cảnh giới và 4 xe tăng khác để cố gắng đập sập tường bao của đình.
Tuy nhiên, ngôi đình vẫn đứng vững, không bị ảnh hưởng. Sau một thời gian thảo luận, các lính Mỹ đã quyết định rút xe tăng ra và thay vào đó họ đã dùng dây xích lớn buộc vào hai cây cột ở phần trung tâm của ngôi đình. Họ tiếp tục nổ máy và tăng ga để cố gắng kéo đổ nó, nhưng kỳ lạ thay, ngôi đình vẫn không chịu đổ. Họ đã thử kéo và giật nhiều lần, nhưng ngôi đình không chuyển động, và dây xích đã cắt vào thân cột, để lại những "vết thương" sâu ở đó.
Ngay phía dưới ngôi đình này, có một căn hầm bí mật được sử dụng để lưu trữ lương thực, thuốc men và vật dụng cấp cứu, phục vụ việc chăm sóc thương bệnh binh.
Địa đạo này đã đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp lương thực cho lực lượng quân đội, đồng thời là nơi cấp cứu cho thương bệnh binh trước khi họ được chuyển đến các vùng khác. Từ căn hầm ẩn dưới đình Thạch Tân, trong trường hợp có sự cố, các du kích có thể sử dụng địa đạo để an toàn di chuyển qua đường hầm Mương làng - một lối đi bí mật chỉ dành riêng cho họ.
Ông Lê Khắc Phiến, một nhân chứng lịch sử hiện đang cư trú tại thôn Thạch Tân (xã Tam Thăng, thành phố Tam Kỳ) chia sẻ rằng, Đình Thạch Tân được hình thành từ khoảng đầu thế kỷ XVIII. Suốt hơn 300 năm, ngôi đình này đã trải qua nhiều giai đoạn tu sửa và biến đổi, từ việc sử dụng tranh tre và cây lá ban đầu, cho đến việc xây dựng lại với ngói gỗ và gạch đá theo thời gian.