Vị vua duy nhất Việt Nam sống gần 60 năm ở châu Phi, đính hôn với người nước ngoài, trở thành hoạ sĩ

Vua Hàm Nghi tên thật là Nguyễn Phúc Ưng Lịch, con trai thứ năm của Kiên Thái Vương Nguyễn Phúc Hồng Cai. Từ nhỏ, ông sống trong cảnh bần hàn, dân dã với mẹ chứ không như hai người anh ruột ở trong cung là vua Đồng Khánh và vua Kiến Phúc.

Năm 1884, vua Hàm Nghi được các phụ chính đại thần chủ trương chống Pháp là Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết đưa lên ngôi lúc 13 tuổi. Sau khi kinh đô Huế thất thủ năm 1885, vua Hàm Nghi được Tôn Thất Thuyết đưa vào rừng núi Tân Sở. Tại đây, vua ban chiếu Cần Vương, kêu gọi sĩ phu và nông dân nổi dậy chống Pháp giành độc lập.

Vì dân chúng hưởng ứng phong trào rất đông nên giặc Pháp đã bắt vua Hàm Nghi. Ngày 25/11/1888, đưa ông xuống tàu đi vào Lăng Cô. Chiều 13/1/1889, vua đến thủ đô Alger của Algeria. 

Năm 1904, Hàm Nghi đính hôn với cô Marcelle Laloe (1884-1974), con gái của ông Laloe - Chánh án tòa Thượng phẩm Alger. Đám cưới của họ trở thành một sự kiện văn hóa của thủ đô Alger.

Vua Hàm Nghi và vợ ngoại quốc Marcelle Laloe có với nhau 3 con, gồm 2 công chúa (Như Mai, Như Lý) và hoàng tử Minh Đức. Trong đó, công chúa Như Mai tốt nghiệp kỹ sư canh nông. Công chúa Như Lý có bằng Tiến sĩ y khoa, lấy công tước François Barthomivat de la Besse.

Thời gian đầu ở Alger, vua không chịu hợp tác học tiếng Pháp. Tại đây, chính quyền Pháp coi vua Hàm Nghi là đối tượng nguy hiểm. Ngược lại, chính quyền bảo hộ ở Algeria lại nhận thấy vua hiền lành, gần gũi và dễ mến nên đã nới lỏng sự kiểm soát đối với ông.

Sau đó, nhờ tiếp xúc với một nhà truyền giáo, vua Hàm Nghi bắt đầu học tiếng Pháp và được người phiên dịch tên Trần Bình Thanh giới thiệu gặp gỡ họa sĩ Marius Reynaud. Từ đó, ông được hướng dẫn tiếp thu hội họa phương Tây.

Tuy nhiên, người Pháp khi đó muốn chứng minh một điều ngược lại. Họ đã may các bộ đồ hoàng tử tại cửa hàng hoàng gia theo lối Pháp và ép vua Hàm Nghi chỉ được phép mặc theo lối đó. Họ chụp lại các bức ảnh vua mặc quần áo hoàng tử Pháp rồi gửi về An Nam. Chính phủ thực dân đương thời muốn qua bức ảnh có thể truyền thông điệp đến dân chúng rằng vị vua mà họ tôn kính đã thực sự quy phục người Pháp.

Năm 1896, trong tình cảnh bị cưỡng bức đủ điều, vua Hàm Nghi đã đến với hội họa và thực hiện bức chân dung tự họa bằng chì than đầu tiên. Bức chân dung được vẽ theo ảnh chụp khi nhà vua mới lưu vong vài năm và trang phục trong ảnh vẫn thuần túy phong cách hoàng gia Việt Nam.

Sau đó, ông đã in sao hàng loạt và tặng bức họa này cho những người ông gặp như tấm thẻ xã giao theo phong tục thời bấy giờ, nhưng mục đích chính là muốn nói: "Tôi vẫn là vua của nước An Nam và người Pháp không thể khuất phục được lòng yêu nước, lòng tự tôn dân tộc của vị vua như tôi".

Nhà vua cũng gửi hai thẻ thăm viếng xã giao này về Đông Dương cho viên tướng Rheinart thường trú ở An Nam và cho Toàn quyền Đông Dương Richaud. Trong thẻ đó, ông đã tự ký và gọi mình là "Người chiến đấu chống lại người Pháp".

Theo sách "Chín đời chúa, mười ba đời vua triều Nguyễn", năm 1944, vua Hàm Nghi qua đời ở Algeria. Thi hài ông được an táng ở đây, năm 1962 lại được cải táng ở khu lăng mộ tại làng Thonac, trong khu vực lâu đài của trưởng nữ Như Mai ở tỉnh Dordogne (nước Pháp).