Tăng thuế thuốc lá: Chính sách vì sức khỏe cộng đồng và sự phát triển bền vững của nền kinh tế

Trong bối cảnh gánh nặng bệnh tật không lây ngày càng gia tăng và ngân sách y tế đối mặt với nhiều áp lực, việc tăng thuế thuốc lá đang nổi lên như một công cụ chính sách hiệu quả, vừa bảo vệ sức khỏe cộng đồng, vừa góp phần củng cố nguồn thu ngân sách quốc gia. Đây là chính sách được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Ngân hàng Thế giới (WB) khuyến nghị mạnh mẽ, với nhiều bằng chứng quốc tế và trong nước chứng minh tính hiệu quả, công bằng và bền vững.

Việt Nam hiện là một trong những quốc gia có tỷ lệ hút thuốc lá cao trong khu vực với hơn 15 triệu người hút, kéo theo hàng chục triệu người khác bị ảnh hưởng bởi khói thuốc thụ động. Hệ quả là mỗi năm có khoảng 40.000 người tử vong do các bệnh liên quan đến thuốc lá, một con số dự kiến có thể tăng gấp đôi vào năm 2030 nếu không có can thiệp hiệu quả.

Không dừng lại ở tổn thất về sức khỏe, thuốc lá còn gây thiệt hại kinh tế lớn. Theo Bộ Y tế, chi phí điều trị và mất năng suất lao động do các bệnh liên quan đến thuốc lá lên đến hàng chục nghìn tỷ đồng mỗi năm vượt xa nguồn thu từ thuế thuốc lá hiện tại. Nói cách khác, thuốc lá không chỉ là “sát thủ thầm lặng” mà còn là “gánh nặng vô hình” đối với ngân sách quốc gia.

Ông Đặng Khắc Lợi, Phó Cục trưởng Cục Báo chí, cho biết, tại Việt Nam

Tại Hội thảo "Thuế thuốc lá và Phát triển bền vững" được tổ chức ngày 3/6 tại Hà Nội, Ông Đặng Khắc Lợi, Phó Cục trưởng Cục Báo chí, cho biết, tại Việt Nam, với hơn 15 triệu người hút thuốc, nước ta đang phải chịu gánh nặng y tế và kinh tế khổng lồ, với hơn 100.000 ca tử vong mỗi năm do hút thuốc lá chủ động và tiếp xúc với khói thuốc lá thụ động. Đồng thời, chi phí y tế và thiệt hại kinh tế ước tính lên tới 108.000 tỷ đồng mỗi năm, tương đương khoảng 1,1% GDP.

Trong thời gian qua, mặc dù tỷ lệ hút thuốc ở nam giới trưởng thành tại Việt Nam đã giảm từ 47,4% năm 2010 xuống còn 41,1% năm 2021, nhưng mức giảm này vẫn còn khiêm tốn. Việt Nam vẫn nằm trong nhóm 15 quốc gia có tỷ lệ nam giới trưởng thành hút thuốc cao nhất thế giới và đứng thứ 3 trong khu vực ASEAN.

Một trong những nguyên nhân chính khiến cho tỷ lệ sử dụng thuốc lá giảm chậm là giá thuốc lá quá rẻ, do thuế thuốc lá còn thấp.

Thạc sĩ - Bác sĩ Nguyễn Tuấn Lâm, chuyên gia phòng chống tác hại thuốc lá của WHO, thông tin mỗi năm, thuốc lá cướp đi sinh mạng của hơn 8 triệu người, trong đó ước tính có một triệu ca tử vong do hút thuốc thụ động, 64% là nữ.

Can thiệp về thuế là hiệu quả nhất trong các can thiệp về chính sách. Tại Việt Nam, ước tính trong năm 2022 thuế thuốc lá ước tính chỉ đạt khoảng 36% giá bán lẻ, chưa đạt một nửa so với khuyến cáo của WHO. Thuế thấp nên giá thuốc lá tại Việt Nam rất thấp so với các nước trong khu vực.

Ông cho rằng các phương án đề xuất của Bộ Tài chính cũng góp phần giảm tỷ lệ hút thuốc của nam giới nhưng chưa đạt mục tiêu của quốc gia. Cụ thể, giúp giảm khoảng 2 triệu người hút nhưng do dân số tăng lên nên số lượng giảm không nhiều. Phương án thuế này tốt nhưng chưa đủ, hơi thấp.

Theo Thạc sĩ Đinh Thị Thu Thủy, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế (Bộ Y tế), để đạt được mục tiêu giảm tỷ lệ hút thuốc lá như đã đặt ra trong Chiến lược Quốc gia về Phòng chống tác hại thuốc lá  đến năm 2030, mức thuế tuyệt đối cần tăng khởi điểm 5.000 đồng/bao và đạt 15.000 đồng/1 bao (20 điếu/1 bao) vào năm 2030 bên cạnh thuế tỷ lệ 75% như khuyến cáo của WHO.

Bà Đinh Thị Thu Thủy, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế (Bộ Y tế)

Phương án này sẽ giúp đạt tỷ trọng thuế 65% giá bán lẻ, gần đạt được mức khuyến cáo của WHO (70-75% giá bán lẻ) và giúp giảm được tỷ lệ sử dụng thuốc lá ở nam giới xuống 36% vào năm 2030.

Theo các chuyên gia y tế khẳng định, theo xu hướng hiện nay sẽ không đạt mục tiêu đặt ra trong Chiến lược quốc gia phòng, chống tác hại của thuốc lá cho đến năm 2030 là xuống còn 36%.

Nghị quyết số 20-NQ/TW ngày 25/10/2017 của Ban Chấp hành trung ương Đảng về tăng cường công tác bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân trong tình hình mới đặt ra yêu cầu “Tăng thuế TTĐB đối với các hàng hoá có hại cho sức khoẻ như đồ uống có cồn, có ga, thuốc lá để hạn chế tiêu dùng”.

Ở góc độ quản lý nhà nước, bà Đinh Thị Thu Thủy cho biết, Bộ Y tế ủng hộ và hoàn toàn nhất trí với một số đề xuất trong dự thảo Luật Thuế TTĐB (sửa đổi) nhằm thể chế hóa và thực hiện các nghị quyết của Quốc hội, Chính phủ, kết luận của Bộ Chính trị…

Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu giảm tỷ lệ thuốc lá như đã đặt ra trong Chiến lược Quốc gia về phòng chống tác hại thuốc lá đến năm 2030, thì mức thuế tuyệt đối cần tăng khởi điểm 5.000 đồng/bao và đạt 15.000 đồng/1 bao (20 điếu) vào 2030 bên cạnh thuế tỷ lệ 75% như khuyến cáo của WHO.

Phương án này sẽ giúp đạt tỷ trọng thuế 65% giá bán lẻ, gần đạt được mức khuyến cáo của WHO (70-75% giá bán lẻ), và giúp giảm được tỷ lệ sử dụng thuốc lá ở nam giới xuống 36% vào năm 2030.

Ở góc độ kinh tế, chuyên gia kinh tế Đào Thế Sơn khẳng định, tăng thuế TTĐB với thuốc lá là một chính sách vì sức khoẻ và nền kinh tế. Tăng thuế TTĐB giúp giảm tổn thất y tế (hiện ở mức 1,14 % GDP) và tổn thất môi trường (hiện ở mức 1,04 % GDP). Đồng thời đem lại thắng lợi kép vì giảm chi phí "sửa chữa", chuyển hoạt động kinh tế nhiều hơn sang "tạo giá trị thực".

“Tăng thuế TTĐB giảm chi phí tổn thất kinh tế xã hội và điều hướng sang các hoạt động có giá trị thực. Bên cạnh đó, thuế TTĐB thuốc lá góp phần tăng số lượng và năng suất lao động do tăng thể chất và trí tuệ của người lao động”, vị chuyên gia này cho hay.

ThS Đào Thế Sơn cũng cho rằng, thuế TTĐB đối với thuốc là nên được coi là một chính sách tài khoá hỗ trợ tăng trưởng kinh tế hơn là ngược lại. Việt Nam cần mạnh dạn tăng thuế TTĐB để có thể nâng cao chất lượng tăng trưởng và tăng trưởng bền vững. Không nên trì hoãn việc tăng thuế bởi sẽ gây tổn thất lớn về sức khoẻ, kinh tế.

Tăng thuế thuốc lá không chỉ là chính sách tài khóa đơn thuần, mà còn là lựa chọn chiến lược cho một tương lai khỏe mạnh hơn, công bằng hơn và phát triển hơn. Trong bối cảnh Việt Nam đang nỗ lực xây dựng một hệ thống y tế bền vững, lấy phòng bệnh làm trọng, thì đây là thời điểm thích hợp để đẩy mạnh các biện pháp thuế nhằm giảm tiêu dùng thuốc lá.