Di sản văn hóa hữu hình được hiểu là những bức tượng cổ kính trong viện bảo tàng, các công trình kiến trúc lịch sử hàng trăm năm tuổi, cho đến những di vật khảo cổ ẩn sâu lòng đất, là những minh chứng sống động cho quá khứ hào hùng và bản sắc của nhân loại. Tuy nhiên, việc bảo tồn chúng luôn là một thách thức lớn. Các yếu tố như độ ẩm, nhiệt độ, ánh sáng, rung động, sự xâm nhập của côn trùng, ô nhiễm môi trường, và thậm chí là nguy cơ trộm cắp, phá hoại luôn tiềm ẩn. Phương pháp bảo tồn truyền thống thường tốn kém, đòi hỏi nhiều nhân lực và đôi khi thiếu khả năng phản ứng kịp thời trước những thay đổi bất ngờ.
Trong bối cảnh đó, sự ra đời của ISO/IEC TR 30189-1:2025 Internet vạn vật (IoT) - Quản lý tài sản di sản văn hóa hữu hình dựa trên IoT đang mang lại một giải pháp đột phá. Tiêu chuẩn này, được phát triển bởi Tổ chức Tiêu chuẩn hóa Quốc tế (ISO) và Ủy ban Kỹ thuật Điện Quốc tế (IEC), cung cấp khung hướng dẫn toàn diện cho việc triển khai các hệ thống IoT trong quản lý và bảo tồn di sản. Đây không chỉ là một tài liệu kỹ thuật mà còn là một tầm nhìn chiến lược về cách công nghệ có thể phục vụ việc gìn giữ những giá trị văn hóa.
ISO/IEC TR 30189-1:2025 tiêu chuẩn mới giúp quản lý các di sản văn hóa hữu hình lên tầm cao mới
Về bản chất, IoT là mạng lưới các thiết bị vật lý được nhúng cảm biến, phần mềm và các công nghệ khác nhằm kết nối và trao đổi dữ liệu qua internet. Khi áp dụng vào lĩnh vực di sản, IoT trở thành một công cụ giám sát và quản lý mạnh mẽ, cho phép các nhà bảo tồn thu thập dữ liệu theo thời gian thực về điều kiện môi trường xung quanh tài sản di sản, tình trạng vật lý của chúng, và thậm chí là vị trí. Thay vì chỉ kiểm tra định kỳ bằng mắt thường, các cảm biến IoT siêu nhỏ có thể được đặt gần đó để liên tục đo lường nhiệt độ, độ ẩm, cường độ ánh sáng – những yếu tố trực tiếp ảnh hưởng đến độ bền của tác phẩm. Nếu có bất kỳ sự thay đổi đột ngột nào vượt quá ngưỡng an toàn, hệ thống sẽ tự động gửi cảnh báo đến nhân viên bảo tồn. Tương tự, tại các di tích lịch sử ngoài trời, cảm biến rung động có thể phát hiện sớm những biến động địa chất nhỏ hay tác động vật lý không mong muốn, giúp ngăn chặn hư hại lớn.
Tiêu chuẩn này đề cập đến một số nội dung quan trọng:
Xác định loại dữ liệu cần thu thập (nhiệt độ, độ ẩm, CO2, ánh sáng, rung động, hình ảnh, âm thanh...), các loại cảm biến phù hợp và vị trí lắp đặt tối ưu. Việc đề xuất mô hình kiến trúc cho hệ thống IoT quản lý di sản, bao gồm các lớp từ cảm biến, mạng truyền dẫn, nền tảng IoT (IoT platform) đến ứng dụng phân tích và giao diện người dùng.
Bên cạnh đó, tiêu chuẩn đề cập đến an ninh và quyền riêng tư. Đây là một khía cạnh cực kỳ quan trọng. Tiêu chuẩn sẽ đưa ra các khuyến nghị về bảo mật dữ liệu, từ mã hóa thông tin truyền dẫn, xác thực thiết bị, đến bảo vệ quyền riêng tư liên quan đến dữ liệu nhạy cảm (ví dụ: dữ liệu về vị trí, hình ảnh của du khách trong không gian di sản). Đảm bảo các hệ thống IoT khác nhau có thể giao tiếp và trao đổi dữ liệu một cách liền mạch, tránh tình trạng "cô lập" công nghệ, đồng thời hỗ trợ phục hồi và bảo trì.
ISO/IEC TR 30189-1:2025 giúp tạo ra sự thống nhất trong phương pháp quản lý, giúp các quốc gia có thể chia sẻ dữ liệu, kinh nghiệm và công nghệ một cách hiệu quả. Điều này đặc biệt quan trọng đối với các di sản được UNESCO công nhận, vốn đòi hỏi quy trình bảo tồn nghiêm ngặt và minh bạch.
Việc ban hành ISO/IEC TR 30189-1:2025 phù hợp với xu hướng số hóa trong lĩnh vực bảo tồn di sản, kết hợp trí tuệ nhân tạo (AI), blockchain và các công nghệ mới để đảm bảo minh bạch, bảo mật và tính xác thực của dữ liệu. Trong tương lai, không chỉ các bảo tàng, khu di tích lớn mà cả những di sản địa phương cũng có thể áp dụng IoT để bảo vệ giá trị văn hóa của mình.