“Lớp học mở” của xã hội hiện đại
Cả nước hiện đang có gần 190 bảo tàng từ Trung ương đến địa phương, với hàng triệu hiện vật được lưu giữ và trưng bày. Đây không chỉ là nơi bảo tồn di sản mà còn là không gian học tập mở, nơi học sinh, sinh viên có thể tiếp cận kiến thức bằng trải nghiệm thực tế.
Hoạt động tham quan trải nghiệm tại Bảo tàng Quảng Ninh. Ảnh: Tùng Đỗ.
Trong nhiều năm, việc học tập ở Việt Nam chủ yếu diễn ra trong phạm vi trường lớp, với những tiết học lý thuyết và sách giáo khoa. Tuy nhiên, xu hướng giáo dục hiện đại cho thấy, trải nghiệm trực quan ngày càng đóng vai trò quan trọng. Bảo tàng - nơi lưu giữ những chứng tích của quá khứ và tinh hoa văn hóa dân tộc - trở thành không gian giúp học sinh “học bằng mắt, hiểu bằng cảm xúc”.
Em Nguyễn Khánh Linh, học sinh lớp 9 tại Hà Nội, chia sẻ sau chuyến tham quan Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam: “Trước đây em chỉ đọc trong sách về các dân tộc và trang phục truyền thống, nhưng khi được nhìn tận mắt, nghe kể về tập tục, em cảm thấy như được sống trong không khí của từng vùng miền. Em học được nhiều điều mà sách không thể dạy hết”.
Hoạt động tham quan trải nghiệm tại Bảo tàng chiến thắng B52. Ảnh: Đức Anh.
Ở nhiều quốc gia, bảo tàng không chỉ là điểm đến du lịch mà còn là thiết chế giáo dục công cộng. Việt Nam những năm gần đây cũng đang đi theo hướng đó. Các bảo tàng thường xuyên tổ chức hoạt động trải nghiệm, trò chơi tìm hiểu di sản, hướng dẫn viên nhí, hay các lớp học tương tác.
Cô Lê Thị Hồng, giáo viên Lịch sử tại Quảng Ninh, cho biết: “Học sinh của tôi rất hào hứng với những buổi học ngoài lớp như thế. Khi tận mắt nhìn thấy mô hình hầm than, di chỉ khảo cổ hay hiện vật vùng mỏ, các em hiểu sâu hơn về lịch sử địa phương. Kiến thức trở nên gần gũi, dễ nhớ và giúp các em thêm tự hào về quê hương.”
Các hiện vật tại Bảo tàng Quảng Ninh. Ảnh: Tùng Đỗ.
Những hoạt động ấy khiến lịch sử, văn hóa không còn là khái niệm xa xôi mà trở thành phần sống động của đời sống. Trẻ em học được cách quan sát, tư duy phản biện, hiểu được giá trị của di sản và hình thành tình yêu với đất nước.
Không chỉ với học sinh, nhiều gia đình cũng chọn bảo tàng làm điểm đến cuối tuần. Khi cha mẹ cùng con khám phá những câu chuyện quá khứ, chính quá trình đối thoại ấy đã trở thành một hoạt động giáo dục tự nhiên, góp phần bồi đắp tình cảm, tri thức và lòng tự hào dân tộc.
Bảo tàng Quảng Ninh - điển hình cho mô hình gắn giáo dục với trải nghiệm
Giữa hệ thống các bảo tàng địa phương, Bảo tàng Quảng Ninh được xem là một trong những mô hình tiêu biểu khi gắn kết thành công giữa bảo tồn, giáo dục và du lịch.
Tọa lạc bên vịnh Hạ Long, công trình gây ấn tượng bởi kiến trúc hiện đại và cách trưng bày sinh động. Không gian ba tầng giới thiệu về thiên nhiên, lịch sử khai thác than, và văn hóa vùng Đông Bắc được thiết kế theo hướng mở, cho phép người xem tương tác, tìm hiểu qua hình ảnh, âm thanh, mô hình và ứng dụng công nghệ trình chiếu.
Các hiện vật tại Bảo tàng Quảng Ninh. Ảnh: Tùng Đỗ.
Chị Phạm Thu Trang, một phụ huynh ở Hạ Long, chia sẻ: “Cuối tuần tôi thường đưa con đến bảo tàng thay vì đi trung tâm thương mại. Ở đây con tôi vừa được chơi, vừa được học. Cháu mê nhất khu trưng bày về thiên nhiên và lịch sử vùng mỏ, về nhà còn kể lại cho cả nhà nghe. Tôi nghĩ đây là cách học hiệu quả và đáng khuyến khích”.
Bảo tàng Quảng Ninh thường xuyên phối hợp với các trường học trong tỉnh để tổ chức chuyên đề học tập. Những hoạt động này giúp học sinh không chỉ nắm kiến thức mà còn phát triển kỹ năng thuyết trình, làm việc nhóm và đặc biệt là ý thức trân trọng giá trị di sản địa phương.
Nhờ định hướng đó, mỗi năm Bảo tàng Quảng Ninh đón hàng trăm nghìn lượt khách, trong đó phần lớn là học sinh, sinh viên. Không gian trưng bày không chỉ phục vụ khách du lịch mà thực sự trở thành một lớp học mở, nơi tri thức được lan tỏa bằng trải nghiệm.
Gắn kết giáo dục và bảo tàng: Hướng đi tất yếu
Thực tế cho thấy, dù đã có nhiều chuyển biến tích cực, nhưng phần lớn bảo tàng ở Việt Nam vẫn đang đối mặt với thách thức: nội dung trưng bày khô cứng, thiếu hoạt động tương tác, hoặc chưa có sự kết nối thường xuyên với nhà trường.
Các hiện vật tại Bảo tàng Báo chí Việt Nam. Ảnh: Đức Anh.
Để bảo tàng trở thành môi trường giáo dục đúng nghĩa, cần xây dựng cơ chế hợp tác bền vững giữa ngành văn hóa và ngành giáo dục. Chương trình học có thể lồng ghép hoạt động trải nghiệm tại bảo tàng, giao cho học sinh nhiệm vụ nghiên cứu, thuyết minh hoặc làm dự án nhỏ từ những gì các em quan sát được. Đồng thời, mỗi bảo tàng nên đầu tư cho công tác truyền thông, thiết kế trải nghiệm thân thiện với người trẻ và ứng dụng công nghệ số để hiện vật “biết kể chuyện”.
Giáo dục qua bảo tàng không chỉ là một phương pháp học mới, mà còn là cách gieo hạt giống tình yêu văn hóa và lịch sử. Khi thế hệ trẻ biết tự hào và trân trọng những giá trị cha ông để lại, đó chính là nền tảng vững chắc cho bản sắc dân tộc trong tương lai.
Từ trải nghiệm nhỏ nơi không gian trưng bày, đến nhận thức lớn về cội nguồn, hành trình học tập qua bảo tàng đang góp phần hình thành một thế hệ công dân hiểu biết, nhân ái và biết giữ gìn những giá trị làm nên hồn cốt Việt Nam.