Tiêu chuẩn giúp nâng cao năng suất và chất lượng, tạo đà cho doanh nghiệp thủy sản vươn xa

Theo số liệu báo cáo, năm 2024, kim ngạch xuất khẩu thủy sản đạt hơn 9,4 tỷ USD, đưa Việt Nam trở thành quốc gia xuất khẩu lớn thứ ba thế giới. Tuy nhiên, kết quả này đang bị thách thức khi các thị trường như EU, Hoa Kỳ, Nhật Bản hay Hàn Quốc khi liên tục áp dụng thêm những yêu cầu nghiêm ngặt hơn về môi trường, trách nhiệm xã hội và phát thải carbon, đặc biệt khi cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) của EU dự kiến mở rộng vào năm 2026 và điều này sẽ tác động trực tiếp đến ngành chế biến thủy sản.

Trước những thay đổi đó, tiêu chuẩn đang được xem như “ngôn ngữ chung” mà doanh nghiệp buộc phải sử dụng nếu muốn duy trì khả năng tiếp cận thị trường quốc tế. Ông Nguyễn Hoài Nam – Tổng Thư ký Hiệp hội VASEP nhấn mạnh rằng một sản phẩm thủy sản chỉ thực sự có giá trị khi toàn bộ chuỗi của nó, từ con giống, thức ăn, vùng nuôi đến chế biến và xuất khẩu, đều đáp ứng các chuẩn mực quốc tế. Đây là yêu cầu tất yếu bởi nếu chuỗi cung ứng không được chuẩn hóa, doanh nghiệp có nguy cơ bị loại khỏi những thị trường cao cấp vốn đang ngày càng đặt nặng tiêu chí xanh và bền vững.

Nhiều cơ sở nuôi trồng thủy sản Việt Nam vẫn còn chưa đạt chuẩn theo yêu cầu quốc tế 

Theo số liệu thống kê của Cục Thủy sản và Kiểm ngư, cả nước hiện có 7.224 cơ sở sản xuất và ương dưỡng giống thủy sản, nhưng số cơ sở được cấp giấy chứng nhận chỉ chiếm 71,1%. Việc thiếu kiểm soát chặt chẽ chất lượng giống khiến người nuôi phải đối mặt với rủi ro dịch bệnh và giảm năng suất. Cùng với đó, hơn 80% nguyên liệu thức ăn thủy sản vẫn phải nhập khẩu, khiến doanh nghiệp khó chủ động nguồn cung và dễ bị tổn thương trước biến động thị trường. Một số mô hình trung tâm giống và chuỗi thức ăn đạt chuẩn đã được hình thành ở Bạc Liêu, An Giang…, tuy nhiên mức độ lan tỏa chưa đủ lớn để tạo chỗ dựa vững chắc cho toàn ngành.

Bên cạnh đó, hệ thống vùng nuôi và doanh nghiệp đạt chuẩn quốc tế vẫn còn khiêm tốn so với nhu cầu thực tiễn. Cả nước mới có hơn 1.300 vùng nuôi đạt VietGAP và khoảng 350 vùng nuôi tôm, cá tra đạt chứng nhận quốc tế như ASC hay BAP. Con số này chỉ chiếm khoảng 25% diện tích nuôi trồng hàng hóa. Chi phí chứng nhận cao, thiếu chuyên gia hướng dẫn và khả năng tiếp cận tín dụng xanh hạn chế khiến nhiều hộ nuôi nhỏ lẻ chưa thể tham gia các mô hình chuẩn hóa. Trong khi đó, phần lớn doanh nghiệp mới dừng lại ở HACCP hoặc ISO 22000, chưa đáp ứng được yêu cầu khắt khe hơn của các chứng nhận quốc tế đòi hỏi quản trị nghiêm ngặt về môi trường, xã hội và trách nhiệm lao động.

Trong khi đó, lĩnh vực chế biến vốn được xem là thế mạnh của thủy sản Việt Nam, khi liên tục xuất nhiều đơn hàng xuất khẩu ra thị trường lớn cũng đang chuyển mình rõ nét theo hướng xanh và tuần hoàn để bắt kịp với yêu cầu mới khắt khe hơn từ thị trường quốc tế. Gần 830 nhà máy chế biến quy mô lớn trên cả nước, trong đó 95% đã đáp ứng các tiêu chuẩn an toàn thực phẩm như HACCP và ISO 22000. Nhiều doanh nghiệp còn đạt chuẩn BRC, IFS hoặc Halal để phục vụ các thị trường đặc thù. Các mô hình chế biến xanh đang cho thấy hiệu quả rõ rệt như: doanh nghiệp Vĩnh Hoàn tái chế toàn bộ phụ phẩm cá tra để sản xuất collagen, gelatin và dầu cá; Minh Phú phát triển mô hình nuôi tôm sinh thái gắn với rừng ngập mặn; Sao Ta áp dụng mô hình tuần hoàn nước, tiết kiệm năng lượng và xử lý chất thải bền vững. Nhờ đó, tỷ lệ sản phẩm chế biến sâu tăng lên hơn 45% kim ngạch xuất khẩu năm 2024. Tuy nhiên, áp lực ngày càng lớn về phát thải CO₂, xử lý nước thải và giảm rác thải nhựa đang buộc doanh nghiệp tiếp tục đầu tư nếu muốn bảo đảm tính cạnh tranh dài hạn.

Doanh nghiệp Thủy sản Vĩnh Hoàn là một trong những doanh nghiệp đáp ứng tốt các yêu cầu, tiêu chuẩn quốc tế 

Song song với đó, hệ thống tiêu chuẩn quy chuẩn Việt Nam và quốc tế cũng đang đóng vai trò nền tảng quan trọng trong quá trình sản xuất, được nhiều doanh nghiệp áp dụng triệt để nhằm tăng lợi thế cạnh tranh và năng suất đầu ra. Những tiêu chuẩn như TCVN 5289:2006 về vệ sinh thủy sản đông lạnh, TCVN 13656:2023 về chất lượng nước nuôi tôm, TCVN 13952:2024 về chất lượng nước ngọt, hay các quy chuẩn QCVN 11-MT:2015/BTNMT và QCVN 02–32–1:2019/BNNPTNT liên quan đến quản lý môi trường đang giúp định hướng thực hành sản xuất thị trường trong nước, làm sao để khai thác tối đa tài nguyên thủy sản nhưng cũng phải đảm bảo những yêu cầu về đảm bảo môi trường và chất lượng thủy sản trước khi đưa ra thị trường. Trong khi đó, các bộ tiêu chuẩn quốc tế như ASC, BAP, GLOBALG.A.P. hay ISO 22000 tiếp tục giữ vai trò như “tấm hộ chiếu chất lượng” giúp sản phẩm thủy sản Việt Nam tiếp cận thuận lợi hơn các thị trường khó tính.

Trong Chiến lược phát triển thủy sản đến năm 2030, tầm nhìn 2045, ngành thủy sản đặt mục tiêu xuất khẩu đạt 12 – 13 tỷ USD; Trên 80% sản phẩm có chứng nhận an toàn và bền vững; 100% vùng nuôi có mã định danh và truy xuất điện tử; Giảm 15% phát thải CO2 toàn ngành.

Để đạt được mục tiêu này, nhiều chuyên gia trong lĩnh vực này đã đề xuất ba hướng trọng tâm là hoàn thiện thể chế và tiêu chuẩn quốc gia, cập nhật quy chuẩn quốc tế, công nhận lẫn nhau giữa VietGAP – GlobalGAP – ASC, đồng thời bổ sung tiêu chí carbon và tuần hoàn vào quy định.

Cùng với đó, hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi xanh, hỗ trợ chi phí chứng nhận, đào tạo kỹ thuật, số hóa quy trình. Đồng thời, phát triển hạ tầng dữ liệu số hóa chuỗi cung ứng, xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về vùng nuôi, nhà máy chế biến, phát thải và chứng nhận. Đây sẽ là nền tảng để truy xuất tự động và minh bạch với đối tác quốc tế.

Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu, tiêu chuẩn không còn là rào cản, mà là “chìa khóa vàng” giúp thủy sản Việt Nam hội nhập bền vững. Khi người tiêu dùng ngày càng coi trọng tính minh bạch, sinh thái và trách nhiệm xã hội, một chuỗi cung ứng được chuẩn hóa – xanh hóa – số hóa sẽ đưa thủy sản Việt Nam vươn xa, khẳng định vị thế trong nhóm các quốc gia xuất khẩu hàng đầu thế giới.