Đề xuất công nhận tòa tháp hơn nghìn năm tuổi ở Nha Trang là Di tích Quốc gia đặc biệt

Di sản văn hóa đặc sắc chờ công nhận quốc gia đặc biệt

Ngày 8/9, Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Khánh Hòa - ông Nguyễn Văn Nhuận - thông báo rằng hồ sơ đề xuất công nhận Tháp Bà Ponagar Nha Trang là Di tích Quốc gia đặc biệt đã được hoàn tất và trình lên cấp có thẩm quyền. Việc công nhận này nhằm tôn vinh và phát huy giá trị di sản văn hóa, đồng thời thúc đẩy phát triển du lịch bền vững gắn liền với bảo tồn.

Không chỉ là Di sản Văn hóa vật thể, Tháp Bà Ponagar còn lưu giữ giá trị văn hóa phi vật thể qua lễ hội truyền thống được tổ chức hàng năm. Lễ hội Tháp Bà Ponagar, được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2012, là dịp để người dân vùng Nam Trung Bộ - Tây Nguyên trở về với cội nguồn, cùng vun đắp giá trị tinh thần cho thế hệ mai sau. Đây cũng là lễ hội lớn nhất khu vực, thu hút đông đảo người tham dự.

Trong hội thảo tham vấn cuối tháng 4/2024 về việc lập hồ sơ công nhận Tháp Bà Ponagar là di tích quốc gia đặc biệt, PGS.TS Ngô Văn Doanh, nguyên Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, đã nhận định đây là một di tích "hiếm có". Sau di sản thế giới Mỹ Sơn (tỉnh Quảng Nam), Tháp Bà vẫn giữ lại nhiều công trình kiến trúc đặc trưng của vương quốc Chăm Pa cổ, đồng thời tiếp tục là nơi thờ tự linh thiêng, được người dân sử dụng cho đến ngày nay.

GS.TS Lê Hồng Lý, thuộc Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam, nhấn mạnh rằng sự kết hợp hài hòa giữa tôn giáo Chăm và Việt tại Tháp Bà chính là minh chứng rõ ràng cho "sự cộng sinh tôn giáo". Trong tháp chính, tượng Linga-Yoni của người Chăm và tượng Mẫu của người Việt cùng hiện diện, tạo nên sự độc đáo và hấp dẫn cho di tích này.

Các nhà khoa học cũng đánh giá cao những yếu tố đặc trưng của Tháp Bà Ponagar, bao gồm cảnh quan tuyệt đẹp, kiến trúc gần như nguyên vẹn với 4 tòa tháp và khu vực Mandapa. Tại đây còn lưu giữ tượng nữ thần Ponagar bằng đá duy nhất ở Việt Nam cùng phù điêu "Shiva múa" trên tháp Đông Bắc. Những giá trị này đã đưa Tháp Bà trở thành ứng cử viên sáng giá cho danh hiệu Di tích Quốc gia đặc biệt đầu tiên của Khánh Hòa.

Dấu ấn văn hóa Chăm Pa cổ kính và huyền bí

Nằm uy nghi trên đỉnh ngọn đồi bên bờ Sông Cái, Tháp Bà Ponagar là một quần thể kiến trúc độc đáo của người Chăm Pa cổ. Được xây dựng để thờ cúng nữ thần Po Ina Nagar – người mà dân gian Chăm Pa tin rằng đã tạo ra vũ trụ và mang lại sự phồn thịnh cho đất đai và con người – tháp không chỉ là biểu tượng văn hóa mà còn mang đậm dấu ấn của chế độ mẫu hệ. Tên gọi Yang Po Inư Nagar phản ánh sự tôn kính của người dân đối với nữ thần.

Tháp bà Ponagar nằm cạnh bên bờ sông Cái tạo nên một khung cảnh ấn tượng

Theo truyền thuyết, nữ vương Po Ina Nagar được sinh ra từ áng mây và bọt biển, mang theo sức mạnh bảo vệ con người trước thiên tai và ban tặng cho họ mùa màng bội thu. Tháp Bà Ponagar, với kiến trúc ấn tượng và vị trí tuyệt đẹp, không chỉ là nơi thờ cúng linh thiêng mà còn thu hút hàng ngàn du khách bởi giá trị lịch sử và tâm linh sâu sắc.

Quần thể Tháp Bà Ponagar được chia thành ba khu vực chính, mỗi khu vực mang nét đặc sắc riêng biệt, làm nổi bật sự tinh xảo trong kiến trúc Chăm Pa cổ.

1. Khu tháp cổng: Dù đã trải qua sự tàn phá của thời gian, dấu tích của cổng chào vẫn toát lên vẻ uy nghi. Những cột trụ và bậc thang bằng đá vẫn dẫn dắt du khách vào sâu bên trong, như chào đón mọi người đến với thế giới tâm linh của người Chăm cổ.

2. Khu tiền đình (Mandapa): Ngay khi vượt qua cổng, khu tiền đình hiện ra với kết cấu 12 cột nhỏ bao bọc 10 cột lớn, sắp xếp thành hình bát giác. Đây là nơi người dân chuẩn bị lễ vật trước khi bước vào khu đền tháp chính, mang đậm màu sắc văn hóa tôn thờ nữ thần. Kiến trúc bằng gạch nung cam nhạt, hài hòa với cảnh sắc thiên nhiên, làm nổi bật vẻ đẹp cổ kính mỗi buổi chiều tà.

3. Khu đền tháp: Bốn tòa tháp còn lại tại đây mang kiến trúc cổ kính, mỗi tháp có kích thước khác nhau nhưng cùng một phong cách thiết kế chạm khắc tinh xảo. Chỉ có cánh cửa phía Đông mở để đón khách tham quan, dẫn vào không gian linh thiêng. Tháp cao nhất, tháp Đông Bắc, vươn cao 23m, còn các tháp khác thấp hơn, tạo nên sự cân đối kỳ vĩ. Phía sau những tòa tháp, du khách có thể thư giãn với các dịch vụ tắm bùn và suối khoáng nóng.

Khu bia ký: Lưu giữ dấu mốc lịch sử

Tháp Bà Ponagar còn nổi tiếng với những tấm bia có giá trị văn hóa và lịch sử đặc biệt. Bốn tấm bia tại đây, mỗi tấm đều gắn với một thời kỳ khác nhau. Đáng chú ý, tấm bia đầu tiên được dựng bởi người Chăm Pa cổ, sau đó được dịch lại thành chữ Hán - Nôm dưới triều Nguyễn. Các tấm bia khác ghi lại các câu chuyện về nữ thần Po Ina Nagar và lịch sử của tháp, một minh chứng rõ ràng cho sự kết nối giữa quá khứ và hiện tại.

Bên cạnh các giá trị về kiến trúc, hàng năm, vào ngày 20-23/3 âm lịch, nơi đây sẽ diễn ra lễ hội Tháp bà Ponagar, đây cũng Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia. Tại đây, còn có những cây cổ thụ bao bọc quanh di tích và biểu diễn nghệ thuật Chăm mỗi ngày để phục vụ du khách.

Tháp Bà Ponagar không chỉ là điểm đến lịch sử mà còn là nơi để tìm hiểu sâu về nền văn hóa Chăm Pa cổ xưa, mang trong mình những giá trị kiến trúc, tâm linh và lịch sử đáng quý.