Xây dựng trong khoảng thời gian 10 năm
Ngôi nhà cổ tại ấp Phú Hòa, xã Đông Hòa Hiệp, là một biểu tượng kiến trúc lịch sử và nghệ thuật, khắc sâu dấu ấn của ông Trần Tuấn Kiệt. Hoàn thành vào năm 1838, ngôi nhà này mang đậm kiến trúc kiểu chữ Đinh, với 3 gian, 2 chái, và diện tích rộng gần 1.000m2. 108 cây cột của ngôi nhà được chế tác từ các loại gỗ quý như lim, cẩm lai, giáng hương, và căm se, tất cả đều được chạm trổ hoa văn tinh xảo, tạo nên một tác phẩm nghệ thuật độc đáo và đẳng cấp.
Bên ngoài ngôi nhà cổ, được biết đến với cái tên "cửu đại mỹ gia" của ông Trần Tuấn Kiệt, thể hiện sự huy hoàng và quyền uy của gia đình Trần. Mái nhà lợp ngói âm dương, với hàng sấp và hàng ngửa xen kẽ, kèo cột kiểu chồng rường đặc trưng, và phần liễn song hồng phíc trước nhà được làm bằng gỗ căm se hình vuông xếp so le, tạo ra không gian thoáng đãng, ánh sáng tự nhiên, và một cái nhìn đẹp mắt. Các liễn đối bên trong và tranh treo tường được khảm xà cừ lộng lẫy, thể hiện sự tôn trọng và tư duy nghệ thuật tinh tế của gia chủ.
Hệ thống bao lơn chạm trổ phức tạp nối liền các trụ chính của căn nhà, với họa tiết mô phỏng các hình thức sinh hoạt dân gian và tín ngưỡng văn hóa của người miền Nam. Những chiếc đèn dầu quen thuộc, với dây treo được đúc hoa văn cầu kỳ, thêm vào không khí ấm cúng và truyền thống. Các chân đèn bàn hình tượng phụ nữ mềm mại, tạo hình sinh động và quyến rũ, là minh chứng cho sự tài năng của những người thợ làm gỗ cách đây hơn 200 năm.
Ngôi nhà này không chỉ là nơi ở của ông Trần Tuấn Kiệt, mà còn là ngôi nhà đầu tiên mà ông tổ họ Trần mua khi di cư từ Huế vào. Sau khi ông Kiệt qua đời vào năm 2011, ngôi nhà cổ đã trải qua 5 đời và được bà Lê Thị Chính, vợ ông, giữ gìn. Nhìn lại lịch sử của ngôi nhà, bà Chính chia sẻ:
“Nghe ba chồng tôi kể, cách đây khoảng 200 năm, ông cố nội là người gốc Huế, do loạn lạc nên di cư vào đây. Khi mới vào, ông mua một căn nhà gỗ nhỏ, ở đến đời ông nội mới làm thêm căn nhà gỗ lớn như bây giờ.
Hồi đó, do không có phương tiện như bây giờ nên phải mất đến 10 năm mới hoàn thành căn nhà này. Toàn bộ vật liệu gỗ làm nhà đều mua từ bên Campuchia, sau đó vận chuyển theo đường sông bằng ghe, bè, hoặc kết bè gỗ thả trôi theo dòng nước.
Về đến bến nhà, lại dùng sức người, xe kéo, trâu kéo đưa về. Nghe chồng tôi kể, hồi đó, thợ làm nhà ăn bưởi, vứt hạt ra vườn, hạt nảy mầm, lên cây, đến 5 – 7 năm sau, cây ra mấy đợt hoa trái, căn nhà mới hoàn tất. Ở đây bây giờ có nhiều gia đình gốc gác là con cháu thợ làm nhà cổ ngày xưa. Vì toàn bộ thợ làm nhà được tuyển từ miền ngoài vào.
Do thời gian làm nhà rất lâu nên họ mang cả gia đình, vợ con theo, nhiều gia đình vào đây khi con còn nhỏ xíu, đến khi lớn lên, lập gia đình nhà vẫn chưa xong. Hồi đó, thợ ăn ở ngay trong nhà gia chủ, nên tình cảm như ruột thịt, khi gia đình thợ có việc lớn như hiếu, hỉ, chủ nhà đều đứng ra cáng đáng hết. Vì thế, họ làm bằng cái tâm, trách nhiệm, như làm nhà cho họ, nên chẳng bao giờ có chuyện chủ nhà phải giám sát thợ vì sợ làm gian dối”.
Được các nhà khảo cổ Nhật xếp vào loại "cửu đại mỹ gia" ở Việt Nam
Năm 2002, tổ chức JICA Nhật Bản đánh giá và xác định ngôi nhà cổ ông Kiệt là một trong những ngôi nhà đẹp nhất Việt Nam nhưng đang gặp nhiều vấn đề về bảo dưỡng. Họ quyết định đầu tư cho việc trùng tu, và sau hơn 1 năm công việc, ngôi nhà đã trở thành điểm đến của du khách quốc tế. UNESCO châu Á đã trao tặng Bằng chứng nhận Di sản Văn hóa cho ngôi nhà cổ này, chứng nhận về giá trị văn hóa và nghệ thuật lâu dài. Bà Chính thêm vào: “Người Nhật họ làm kỹ lắm. Như phần gỗ chẳng hạn, 1 ít bị mối mọt, trước khi thay, họ nghiên cứu kỹ về loại gỗ, nơi sinh trưởng, chất lượng, hình thức, sau đó tìm đúng loại gỗ ấy, cùng kích cỡ về thay.
Vì thế, những thứ thay mới đều giống y như cũ, chỉ khác màu, vì họ không sơn. Riêng mái ngói, do đã mục nên được thay mới toàn bộ. Hồi đó, họ mang chiếc máy ép ngói trị giá cả trăm triệu đồng sang Việt Nam, về một cơ sở gạch ngói lâu đời ở Sa Đéc, Đồng Tháp, thuê ép ngói theo tiêu chuẩn của họ. Sau khi ngói nung xong, trước khi lợp, họ lại ngâm vào hóa chất nữa. Không biết do hóa chất hay do nung kỹ mà 14 năm rồi, mái ngói nhìn vẫn như mới. Đến khi làm đủ ngói cho căn nhà, họ tặng luôn chiếc máy ép cho cơ sở này”. Sau khi nhà trùng tu xong, trước khi về nước, những người Nhật trong tổ chức JICA còn hướng dẫn tôi làm du lịch. Nhờ vậy mà ngôi nhà cổ này được nhiều đoàn du khách quốc tế ghé thăm”, bà Chính cho biết.
Một điều khiến gia đình bà Chính không khỏi bất an là vấn đề an ninh trật tự địa phương.
“Cách đây khoảng hơn tháng, kẻ trộm đột nhập vào rinh mất 4 con voi cổ dựng ở 4 cạnh bên 2 cửa chính ngoài sân. Theo những người trong tổ chức JICA nói thì 4 con voi này được ghép bằng miểng (thủy tinh) màu, rất đẹp, tuổi cũng hơn trăm năm. 4 con voi này vừa là để trấn yểm cho gia chủ và ngôi nhà vững chãi, vừa là chân đế chậu kiểng”, bà Chính từng kể.