Trong Tam quốc diễn nghĩa, sự khác biệt quan trọng giữa Gia Cát Lượng và các nhà chiến lược nổi tiếng khác trong thời kỳ Tam Quốc nằm ở khả năng ứng dụng "kỳ binh" của mình. Dù có nhiều tướng tài như Tuân Úc, Quách Gia hay Tư Mã Ý, đều xuất sắc trong việc thao túng binh lính và sử dụng con người để đánh bại đối thủ. Tuy nhiên, Gia Cát Lượng đã đạt đến một đẳng cấp cao hơn khi đánh thắng Lục Tốn, một tướng quân của Ngô, bằng một chiến thuật "kỳ binh" đầy ngoạn mục: trận đồ bát quái.
Bát quái trận đồ - Thạch trận tinh vi của Gia Cát Lượng
Do một sai lầm của Lưu Bị, người đang thao túng quân đội Thục, khi ông đã vội vàng gửi 70 nghìn quân đánh vào vùng Đông Ngô để trả thù cho vị huynh đệ kết nghĩa của mình là Quan Vũ đã mất đi. Ban đầu, quân Thục của Lưu Bị đã thành công trong việc xâm chiếm và giữ vững thế trận, nhưng sau đó, họ gặp khó khăn khi Đô đốc Đông Ngô là Lục Tốn quyết định cầm cự và không ra đánh.
Vào mùa hè năm 222, Lục Tốn tận dụng thời tiết nắng nóng và gió đông nam mạnh mẽ để phản công. Ông sử dụng chiến thuật hỏa công để đốt cháy 40 trại của quân Lưu Bị, trải dài trên một quãng đường dài hơn 700 dặm.
Lưu Bị bị đánh bại và phải bỏ chạy, trong khi đó, Lục Tốn tiếp tục truy đuổi. Khi họ đến ải Quỳ Quan, Lục Tốn thấy một hiện tượng kỳ lạ. Ông thấy một đám khói bốc lên từ bên sườn núi, tạo thành một dải màn khói dày đặc kéo lên trời. Lục Tốn nghi ngờ rằng có sự xuất hiện của đại quân địch, vì vậy ông cho đại quân dừng lại và lùi về 10 dặm, đặt trại và chuẩn bị cho cuộc giao chiến sắp tới.
Những người do thám được sai ra để kiểm tra không thấy dấu vết nào của đạo binh địch. Lục Tốn vẫn cảm thấy nghi ngờ và tự mình cưỡi ngựa lên núi để quan sát. Tuy nhiên, ông cũng không thấy bất kỳ dấu hiệu gì đáng nghi ngờ. Tuy vậy, khi trời tối, đám khói bốc lên càng trở nên mạnh mẽ hơn. Lục Tốn có một cảm giác kỳ quái và quyết định sai một người lính tinh nhanh đi thám hiểm.
Người lính quay trở lại và báo cáo rằng không có quân địch nào, chỉ có khoảng tám chín mươi đống đá nằm sắp xếp ở bên bờ sông. Lúc này, Lục Tốn tìm đến người dân địa phương và họ cho biết rằng bãi này được gọi là Ngư Phúc, Gia Cát Lượng từng đi qua đây và sử dụng đá để xây dựng trận đồ này. Kể từ đó, mỗi ngày đều có sát khí bốc lên ngùn ngụt.
Lục Tốn quyết định tự mình dẫn một nhóm quân kỵ mã để điều tra thêm. Ông đứng trên một ngọn núi và nhận thấy rằng trận đồ này có bốn mặt và tám hướng ra vào. Tướng Tốn cười và cho đó là mê thuật làm mê hoặc lòng người và cho quân tiến vào trận đồ để kiểm tra.
Khi ông chuẩn bị rút quân ra, một cơn gió mạnh nổi lên, làm cho cát và sỏi bay lên trời. Ông thấy các đá đứng dậy như những thanh gươm cắm vào đất. Cát nổi lên như núi, và tiếng ồn ào giống như tiếng trống rung lên. Lục Tốn hoảng sợ và nói: "Chắc là ta đã bị mê thuật của Gia Cát Lượng rồi."
Ông cố gắng tìm đường ra khỏi trận đồ, nhưng đã bị lạc vào bên trong và không thể tìm thấy lối thoát. Khi đang rơi vào tình trạng bế tắc, ông thấy một người già đứng trước ngựa, hỏi: "Tướng quân có muốn thoát ra khỏi trận đồ này không?". Khi đó, Lục Tốn liền cầu xin người già đó hướng dẫn ông ra khỏi trận đồ.
Sau khi hỏi danh tính, ông mới biết rằng người đó là Hoàng Thừa Ngạn tiên sinh, cha của vợ Gia Cát Lượng. Hoàng Thừa Ngạn giải thích rằng khi Gia Cát Lượng đi qua vùng này trước đó, đã cho xây dựng trận đồ này và gọi nó là "Bát trận đồ."
“Khi con rể lão đi có dặn lão rằng: "Về sau, có đại tướng Đông Ngô lạc vào trận này, thì đừng có đưa ra!" Mới rồi, lão chơi trên sườn núi. Thấy tướng quân từ cửa Tử đi vào, chắc rằng không hiểu trận này, thế nào cũng lạc lối. Lão xưa nay ưa làm phúc, không nỡ để tướng quân chết tại đây, cho nên dắt tướng quân ra cửa sinh", Hoàng Thừa Ngạn tiên sinh giải thích.
Lục Tốn cảm ơn và xin phép có được hỏi về sự bày trận này không thì Hoàng Thừa Ngạn nói: "Phép trận này biến hóa vô cùng, không sao học được". Tướng Tốn nghe xong lạy tạ rồi quay ngựa ra về, đến trại than rằng: "Khổng Minh đúng là "Rồng nằm"! Ta không bằng được!", rồi hạ lệnh rút quân.
Người duy nhất phá giải được Bát trận đồ
Trận đồ bát quái này của Gia Cát Lượng có đặc điểm đáng chú ý với 64 cột mốc và tám hàng, tạo nên một hình dạng như một bát đĩa lớn. Điều đáng kinh ngạc là tất cả các cột mốc và hình dạng trong trận đồ này đều hoàn toàn đều đặn và không có điểm lồi lõm nào. Điều này khiến cho việc hiểu và dự đoán sự di chuyển của quân địch trở nên cực kỳ khó khăn.
Vì vậy mà trận đồ này đã trở thành một truyền thuyết trong thời đại cổ đại. Không ít người nổi tiếng như Tô Đại Hồ Tử của Bắc Tống đã từng nhìn thấy nó, nhưng họ không thể hiểu rõ về nó. Một ví dụ khác là Tô Đông Pha, người cũng từng nhìn thấy bát trận đồ nhưng không thể giải mã nó. Thậm chí, trong hàng ngàn năm qua, không biết bao nhiêu người đã thử đưa ra định nghĩa cho bát trận đồ mà không thành công.
Duy chỉ có một người đã phá giải được sự bí ẩn của nó, đó là Tư Mã Hoàn Ôn, một đại tướng của nhà Đông Tấn.
Tư Mã Hoàn Ôn (312-373) là một đại tướng nổi tiếng của nhà Đông Tấn trong lịch sử Trung Quốc. Ông được biết đến với tên "Hoàn Thập Thổ" do trên mặt ông có bảy nốt ruồi đen, được cho là dấu hiệu của một người tài năng. Khi trưởng thành, Hoàn Ôn đã lấy "Nếu không thể lưu danh trăm đời, thì để lại tiếng xấu vạn năm" làm phương châm cuộc đời của mình.
Năm đó, ông dẫn đầu đại quân Đông Tấn tham gia viễn chinh Ba Thục. Đột nhiên một ngày nọ, đoàn quân của Hoàn Ôn bắt gặp một luồng sát khí nổi lên trên trời. Ông dẫn các tướng sĩ đi thăm dò, mới biết đó là do đống đá “bát trận đồ” của Gia Cát Lượng cản trở.
Hoàn Ôn quan sát một cách rất chi tiết và cẩn thận, rất lâu sau, ông gật đầu nhè nhẹ, trong mắt lộ rõ ánh sáng chói ngời của vui mừng. Hoàn Ôn cười hỏi các thuộc hạ: "Các vị có biết, cái mà bát trận đồ bày bố thực sự là trận pháp gì không?"
Mọi người đều vô cùng hoang mang, lắc đầu lia lịa, Hoàn Ôn cực kỳ khẳng định nói: "Đây là thế Thường Sơn xà đó!"
Thường Sơn xà trận là một chiến thuật dựa trên cách mà con rắn sống ở núi Thường Sơn, tên là Suất Nhiên, tấn công: nếu bạn tấn công đầu nó, nó sẽ co đầu lại; nếu bạn tấn công đuôi nó, nó sẽ co đuôi lại; nếu bạn tấn công ở giữa, nó sẽ co cả đầu và đuôi lại. Điều này khiến cho việc tấn công và phòng thủ trở nên khó đoán và rất hiệu quả.
Sau khi Hoàn Ôn nhận ra sự thật này, ông đã dẫn đội quân Đông Tấn tránh xa khỏi trận đồ và chọn con đường khác để tiếp tục cuộc viễn chinh. Ông dùng uy phong hơn trăm lần để hủy diệt Thành Đô, trong Thành Đô chém giết cướp bóc, rồi hủy diệt hoàn toàn Thành Đông, nhưng duy nhất không dám đụng đến một cành cây ngọn cỏ ở đền Gia Cát Võ Hầu. Ông đối với Gia Cát Lượng vô cùng kính trọng và khiếp sợ, nếu ông không có sự chắc chắn tuyệt đối, cũng không dám đưa ra định nghĩa cho bát trận đồ.
Vì thế, bát trận đồ thực tế chính là Thường Sơn xà trận, và điều này chắc chắn không thể sai được. Bản chất của sự thật là Gia Cát Lượng đã tạo ra bề ngoài như là “bát đồ trận” (và cũng đã truyền đi như vậy), nhưng thực tế, ông đã kỳ diệu hóa trận pháp Thường Sơn xà và ẩn nó bên trong.
Thời gian đã trôi qua, chúng ta đã không còn được nhìn thấy bát trận đồ thực sự nữa, khiến cho câu chuyện trở nên mờ mịt và làm mất đi một truyền kỳ. Chúng ta đã đánh mất khả năng tưởng tượng vô tận, điều này đáng tiếc thật!
Dịch và giải nghĩa bài thơ "Bát Trận Đồ" của Thi Thánh Đỗ Phủ:
"Công lớn chia Tam Quốc
Thành danh bát trận đồ
Sông chảy đá chẳng rời
Để hận thất chiếm Ngô."
Giải nghĩa: Khổng Minh được ghi nhận với công lao lớn nhất của ông trong việc đánh bại quân Tào Tháo tại trận Xích Bích, mở ra kỷ nguyên Tam Quốc. Ông đã tạo ra một thế đứng kiềng ba chân trong lịch sử, với sự cạnh tranh giữa Thục Hán, Tào Ngụy và Tôn Ngô. VV danh tiếng của Khổng Minh vẫn trải dài qua hàng ngàn năm thông qua “bát trận đồ” - một biểu tượng của sự tài năng và chiến thuật vĩ đại của ông. Cụm từ "Sông chảy đá chẳng rời" mô tả sự ảo diệu của thế “bát trận đồ”. Trong đó, những viên đá trong “bát trận đồ” không chịu sự thay đổi dù nước sông cuốn trôi, vẫn đứng vững và kiên cường như ban đầu.