Hai nhà bác học ‘đời đầu’ lừng danh sử Việt, người là danh nhân duy nhất được đặt tên cho 9 trường THPT chuyên, người được lấy tên đặt cho nhiều tuyến phố

Trong số các danh nhân nước Việt thời phong kiến, có 2 người được hậu thế suy tôn nhà bác học là Lê Quý Đôn và Phan Huy Chú. Điểm chung của Lê Quý Đôn và Phan Huy Chú là cả 2 ông đều rất đam mê viết sách. Rất nhiều cuốn sách có giá trị về lịch sử, kinh tế, chính trị, văn hóa, ngoại giao đã được 2 ông để lại cho hậu thế. 

Nhà bác học Lê Quý Đôn

Nhà bác học Lê Quý Đôn (1726–1784) là một nhân vật lịch sử nổi tiếng của Việt Nam trong thời kỳ Lê Trung Hưng. Cụ được nhớ đến là một nhà bác học vĩ đại của Việt Nam thời phong kiến, với trí tuệ uyên bác, tài năng văn chương xuất sắc và những đóng góp to lớn cho văn hóa, giáo dục nước nhà. 

Ngay từ nhỏ, cụ Lê Quý Đôn đã nổi tiếng với trí thông minh và sự chăm chỉ. Khi 14 tuổi, ông theo cha đến kinh đô Thăng Long (nay là Hà Nội) để học tập. Tại đây, ông hoàn thành toàn bộ các sách kinh điển của Nho gia, thể hiện xuất sắc vượt trội so với bạn bè cùng thời.

Năm 18 tuổi, cụ thi Hương và đạt Giải nguyên, tức là người đứng đầu kỳ thi cấp tỉnh. Đến năm 27 tuổi, ông tiếp tục thi Hội, đỗ Hội nguyên (người đứng đầu kỳ thi cấp quốc gia), sau đó đỗ Đình nguyên Bảng nhãn trong kỳ thi Đình – đạt vị trí cao nhất trong hệ thống thi cử khoa bảng.

Sau khi đạt được thành tích xuất sắc, cụ Lê Quý Đôn được bổ nhiệm làm quan, giữ nhiều chức vụ quan trọng dưới triều Lê - Trịnh. Ông đã có nhiều đóng góp quan trọng trong việc cải cách quản lý nhà nước và phát triển văn hóa, đồng thời là một nhà thơ, học giả nổi tiếng.

Trong số các tác phẩm của cụ, đáng chú ý nhất là "Đại Việt thông sử", một bộ sử được biên soạn công phu, cung cấp cái nhìn sâu sắc về lịch sử Việt Nam từ thời Hồng Bàng đến Lê Trung Hưng; và "Kiến văn tiểu lục", ghi chép những kiến thức, quan sát và trải nghiệm của cụ về văn hóa và xã hội đương thời.

Hiện nay, để tưởng nhớ về những cống hiến của cụ Lê Quý Đôn với giáo dục nước nhà, nhiều trường học trên khắp cả nước đã được đặt theo tên của cụ. Đặc biệt, cả nước có gần 80 trường THPT chuyên trực thuộc 63 tỉnh, thành phố và các trường đại học. Trong đó, có tới 9 ngôi trường chuyên cùng mang tên Trường THPT chuyên Lê Quý Đôn ở các tỉnh Điện Biên, Lai Châu, Quảng Trị, Đà Nẵng, Bình Định, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bà Rịa - Vũng Tàu và Hậu Giang.

Nhà bác học Phan Huy Chú

Phan Huy Chú (1782 – 1840), tự Lâm Khanh, hiệu Mai Phong, sinh ra và lớn lên tại Thụy Khuê, còn được gọi là làng Thày. Với trí tuệ xuất sắc và học vấn uyên thâm, ông được người đời biết đến qua biệt danh "Kép Thầy" do hai lần chỉ đỗ tú tài.

Năm 1821, vua Minh Mệnh triệu Phan Huy Chú vào kinh đô Huế, bổ nhiệm ông giữ chức Hàn lâm biên tu. Đến năm 1825, ông được cử làm sứ thần sang Trung Quốc. Sau đó, vào năm 1828, ông được thăng chức Phủ thừa phủ Thừa Thiên, và năm 1829 tiếp tục được điều động làm Hiệp trấn Quảng Nam, nhưng sau đó lại bị giáng chức. Năm 1831, ông một lần nữa được cử làm sứ giả sang Trung Quốc.

Tuy nhiên, do đoàn sứ bộ phạm tội "lộng quyền" khi trở về, Phan Huy Chú bị cách chức. Năm sau, ông bị đày đi thực hiện nhiệm vụ tại Giang Lưu Ba (nay thuộc Indonesia). Sau khi hoàn thành nhiệm vụ, ông được khôi phục chức vụ Tư vụ bộ Công. Tuy nhiên, do không còn tha thiết với con đường làm quan, ông đã xin từ chức, lui về Thanh Mai, huyện Tiên Phong, Sơn Tây để dạy học và qua đời tại đây.

Trong lĩnh vực văn hóa, Phan Huy Chú để lại cho dân tộc một di sản to lớn với bộ sách "Lịch triều hiến chương loại chí", bao gồm 10 bộ môn nghiên cứu thuộc nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau. Bộ sách này không chỉ phản ánh sự am hiểu sâu sắc của ông về lịch sử, địa lý, pháp luật, kinh tế, giáo dục, quân sự, thư tịch học và văn học, mà còn thể hiện tầm nhìn lớn lao của ông trong nghiên cứu văn hóa và sử học. "Lịch triều hiến chương loại chí" là một cột mốc quan trọng trong sự phát triển của nền khoa học Việt Nam đầu thế kỷ 19, đồng thời khẳng định Phan Huy Chú là một nhà bác học có lòng yêu nước nồng nàn và ý thức dân tộc mạnh mẽ.

Hiện nay, có nhiều đường và phố mang tên Phan Huy Chú trên khắp Việt Nam. Điển hình như tại Hà Nội, phố Phan Huy Chú nằm tại khu vực quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.  Ngoài ra, còn có một số tuyến đường khác tại các tỉnh thành lớn cũng được đặt theo tên của danh nhân Phan Huy Chú, như tại thành phố Đà Nẵng,...

Với những cống hiến cho khoa học và học thuật, Phan Huy Chú xứng đáng là một danh nhân văn hóa tiêu biểu của dân tộc. Ông là tấm gương sáng về tinh thần lao động sáng tạo, để lại cho đất nước một công trình học thuật có giá trị vô cùng to lớn. Chính vì vậy, ông được xếp vào hàng ngũ những nhà bác học kiệt xuất của Việt Nam trong lịch sử.