“Bảo vật sống” nghìn năm của rừng già Việt Nam
Thông hai lá dẹt, loài thực vật cổ độc nhất vô nhị chỉ có ở Việt Nam, được ví như "sứ giả" của thời kỳ khủng long. Đáng chú ý, loài cây này hiện chỉ có duy nhất tại Việt Nam và nằm trong Sách đỏ Việt Nam. Loài cây này đã thu hút sự chú ý của các nhà thực vật học trên toàn thế giới nhờ vào vẻ đẹp và tính độc đáo của nó.
Phân loại học
Thông hai lá dẹt có tên khoa học là Ducampopinus krempfii, thuộc họ thông Pinaceae, nổi bật với hình dạng lá dẹt như lưỡi kiếm. Đây là một loài thông quý hiếm, chỉ tồn tại ở Việt Nam, được phát hiện ở khu vực cao nguyên tỉnh Lâm Đồng. Ban đầu, loài này được biết đến với tên Pinus krempfii H. Lec., để tôn vinh nhà thực vật học người Đức M. Krempf, người đầu tiên thu thập mẫu tại khu vực thượng nguồn Sông Mao, ở độ cao 1.350m.
Sau đó, nhà thực vật học người Pháp A. Chevalier đã đặt lại tên loài này thành Ducampopinus krempfii nhằm ghi nhận đóng góp của ông Ducamp, quản đốc ngành lâm nghiệp Đông Dương. Loài cây này cũng được biết đến với tên gọi khác là thông Sré, thể hiện sự quen thuộc của nó trong cộng đồng địa phương.
Vùng phân bố chủ yếu
Thông hai lá dẹt chủ yếu xuất hiện ở độ cao từ 1.200 đến 1.500m, với khu vực phân bố dễ tiếp cận nhất là vùng Cổng Trời, thuộc dãy Hòn Nga, xã Lát, huyện Lạc Dương, tỉnh Lâm Đồng. Khu vực này cách thành phố Đà Lạt khoảng 20km và có diện tích khoảng 750ha. Đường vào mùa khô thuận tiện, giúp các nhà nghiên cứu dễ dàng tiếp cận và thu thập mẫu cây.
Thông hai lá dẹt tạo nên những tán lá hình quạt đặc trưng, nổi bật giữa tầng tán của rừng nguyên sinh, dễ dàng nhận biết từ xa. Cây thường mọc thành quần thể lớn ở độ cao trên 1.000m, với điểm cao nhất lên đến 1.600m. Đặc biệt, trong các đợt khảo sát gần đây tại vùng núi Bidoup, thông hai lá dẹt cũng được tìm thấy ở độ cao tương tự, càng khẳng định sự phân bố giới hạn của loài này.
Khu vực Bidoup thuộc khu bảo tồn thiên nhiên Thượng Đà Nhim, với diện tích hơn 10.000ha, nằm trong xã Đa Chay, huyện Lạc Dương. Đây là một trong những khu vực giàu tính đa dạng sinh học, được bảo vệ chặt chẽ bởi các trạm quản lý rừng đầu nguồn. Cây thông hai lá dẹt tại đây có thể dễ dàng quan sát vào mùa khô, là một trong những địa điểm khảo sát quan trọng cho các nhà nghiên cứu.
Ngoài hai khu vực chính ở Cổng Trời và Bidoup, thông hai lá dẹt cũng được ghi nhận xuất hiện tại nhiều địa điểm khác ở tỉnh Lâm Đồng và Khánh Hòa. Theo các báo cáo từ những nhà thực vật học như Poilane, M. Schmid, Trương Văn Lên và Lê Kim Biên, loài cây này còn được tìm thấy ở vùng Suối Vàng, Đèo Ngoạn Mục và trong Vườn Quốc gia Chư Yang Sin. Những phát hiện này nhấn mạnh tầm quan trọng của thông hai lá dẹt trong hệ sinh thái rừng nhiệt đới Việt Nam và đặt ra yêu cầu bảo vệ nghiêm ngặt đối với loài cây quý hiếm này.
Đặc điểm sinh thái học của Thông hai lá dẹt
Thông hai lá dẹt là một trong những loài cây đại thụ thường thấy tại các khu rừng cao, với chiều cao trung bình từ 30m trở lên. Đường kính thân cây có thể đạt tới 1,5-1,6m, thậm chí lên đến 2m trong điều kiện lý tưởng. Tán cây rộng và dày đặc, có hình dạng như chiếc quạt, tạo nên vẻ đẹp lôi cuốn trong khung cảnh thiên nhiên.
Cây mầm thông hai lá dẹt phát triển với khoảng 10-13 lá mầm đầu tiên có hình dạng cong lưỡi liềm, mỗi lá dài khoảng 2-3cm. Khi cây còn nhỏ (từ 5-20 tuổi), lá thường dài và rộng hơn so với lá của cây trưởng thành, đạt chiều dài từ 10-15cm. Khi trưởng thành, lá ngắn hơn (dài từ 4-5cm), với màu sắc sẫm và mọc thành cụm dày đặc ở đầu cành, tạo nên tán cây dày đặc và tối màu.
Hạt của cây thông có màu nâu nhạt và cánh trắng, khi chín có khả năng phát tán trong khoảng cách khá rộng. Quá trình phát tán thường diễn ra vào mùa mưa, gây khó khăn trong việc thu hoạch hạt do các điều kiện thời tiết không thuận lợi.
Trong khu vực Cổng Trời, cây non tái sinh thường gặp dưới tán rừng, trong khi ở Long Lanh, nhiều cây tái sinh xuất hiện bên các khoảng trống do khai thác Pơmu. Cây tái sinh chủ yếu ở độ tuổi từ 1 đến 5, rất hiếm khi thấy cây có đường kính từ 10 đến 40cm, cho thấy rừng thông hai lá dẹt tại Cổng Trời và Bidoup đang thiếu hụt thế hệ trung gian, đặt ra câu hỏi về khả năng tồn tại lâu dài của chúng trong điều kiện tự nhiên.
Dưới những tán cây thông khổng lồ tại Cổng Trời, sự xuất hiện của nhiều cây lá rộng đặc trưng cho rừng á nhiệt đới ẩm, như họ sồi dẻ (Fagaceae), họ long não (Lauraceae) và họ mộc lan (Magnoliaceae), cũng dễ dàng được nhận diện. Bên cạnh đó, các loài thực vật chỉ thị độ ẩm cao như cây tóc thần vệ nữ, đỗ quyên và nhiều loại rêu phong lan cũng phát triển mạnh mẽ tại đây. Phẫu diện đất cho thấy tầng thảm mục dày tới 20cm với màu nâu sẫm.
Tại khu vực núi Bidoup, thông hai lá dẹt cổ thụ mọc xen kẽ với nhiều loài cây hạt trần quý hiếm khác như thông năm lá Đà Lạt, Pơmu, bạch tùng và hồng tùng. Tại khu vực Long Lanh gần đỉnh Gia-rít (1.900m), mặc dù trước đây có nhiều cây Pơmu, nhưng hiện nay chỉ còn lại số ít do khai thác. Sự phát triển của thông ba lá đã lấn dần vào những vùng rừng già do nạn phá rừng làm nương rẫy. Tuy nhiên, nhờ vào việc trồng rừng ở Đa Nhim, tình trạng đốt rừng đã được kiểm soát phần nào trong những năm gần đây.
Thông hai lá dẹt có tốc độ sinh trưởng rất chậm, trung bình khoảng 1mm/năm, có nghĩa rằng một cây thông 10 tuổi chỉ có thể đạt chiều cao 15-20cm, điều này cho thấy rằng loài cây này cần nhiều năm để phát triển và đóng góp vào hệ sinh thái rừng.