Tại tọa đàm “Đầu tư công – gỡ nút thắt để bứt phá tăng trưởng năm 2026” do Tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp phối hợp với Hiệp hội Công nghiệp khoáng sản TP.HCM tổ chức mới đây, các chuyên gia, nhà quản lý và đại diện doanh nghiệp đã chỉ ra rằng, dù nguồn vốn đầu tư công được phân bổ ngày càng lớn, nhưng hiệu quả thực tế vẫn chịu tác động mạnh bởi những điểm nghẽn kéo dài, đặc biệt là trong khâu chuẩn bị đầu tư, tổ chức thực hiện và bảo đảm vật liệu đầu vào.
Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam Võ Tân Thành cho biết, đầu tư công dẫn dắt đầu tư tư nhân, thúc đẩy đổi mới công nghệ và tổ chức sản xuất. Đây chính là nền tảng để định hình chất lượng tăng trưởng nhanh nhưng bền vững cho giai đoạn 2026 - 2030. Mỗi dự án đầu tư công, nếu được thiết kế và triển khai hiệu quả, phải góp phần giảm chi phí logistics, chi phí tuân thủ cho doanh nghiệp, mở rộng không gian phát triển và tăng cường kết nối vùng.
“Theo dự kiến, giai đoạn 2026 - 2030, tổng chi đầu tư phát triển có thể đạt khoảng 8,5 triệu tỷ đồng – mức cao nhất từ trước đến nay. Việt Nam sẽ triển khai hàng loạt dự án trọng điểm quốc gia quy mô rất lớn như đường sắt cao tốc Bắc – Nam, các cảng hàng không quốc tế, hệ thống đường cao tốc với mục tiêu hoàn thành 5.000 km vào năm 2030, cùng nhiều dự án metro, cầu, cảng trọng điểm khác.
Bà Nguyễn Thị Ngọc Thúy - Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường TP.HCM, cho biết nhu cầu vật liệu tăng mạnh trong khi công suất các mỏ tại TP.HCM đã tiệm cận giới hạn. Để giải quyết, Sở đã tham mưu áp dụng Nghị quyết số 664/2025/NQ-CP của Chính phủ về cơ chế đặc thù. Từ đó kết nối chủ mỏ với 18 chủ đầu tư và nâng công suất khai thác tại mỏ đá Thường Tân III (thuộc huyện Bắc Tân Uyên, Bình Dương cũ) với trữ lượng gần 700.000 m³, kịp thời bổ sung cho 20 dự án trọng điểm.
Tình trạng thiếu hụt và ách tắc nguồn cung vật liệu xây dựng, đặc biệt là các loại vật liệu cơ bản như cát, đá, đất san lấp là nguyên nhân trực tiếp khiến nhiều dự án đầu tư công chậm tiến độ, phát sinh chi phí, thậm chí phải điều chỉnh kế hoạch thi công.
Theo đại diện Hiệp hội Vật liệu xây dựng Việt Nam, nguyên nhân không chỉ đến từ nhu cầu tăng đột biến khi hàng loạt dự án hạ tầng lớn được triển khai cùng lúc, mà còn xuất phát từ những bất cập trong công tác quy hoạch, cấp phép và quản lý khai thác khoáng sản làm vật liệu xây dựng. Trong khi một số vật liệu đã có quy hoạch dài hạn, nhiều loại vật liệu thiết yếu phục vụ đầu tư công lại chưa được tính toán đầy đủ về trữ lượng, công suất và khả năng cung ứng theo từng vùng, từng giai đoạn.
Ông Nguyễn Thế Minh - Phó Cục trưởng Cục Kinh tế - Quản lý đầu tư xây dựng (Bộ Xây dựng) cho biết, từ khi Luật Khoáng sản được thực thi năm 2010, việc quản lý chủ yếu theo cơ chế thị trường, các mỏ vật liệu phần lớn chỉ phục vụ nhu cầu địa phương. Trong khi trữ lượng không thiếu, công suất khai thác lại bị giới hạn, dẫn đến thiếu hụt vật liệu khi nhiều dự án lớn triển khai đồng loạt.
Bên cạnh đó, thủ tục cấp phép khai thác còn phức tạp, cơ chế điều chỉnh công suất mỏ thiếu linh hoạt, cùng với những quy định kỹ thuật chưa theo kịp thực tiễn đã khiến doanh nghiệp gặp nhiều khó khăn trong việc mở rộng sản xuất để đáp ứng nhu cầu. Điều này tạo ra nghịch lý: vốn đã sẵn sàng, dự án đã được phê duyệt, nhưng lại bị “kẹt” vì thiếu vật liệu, làm giảm hiệu quả của đầu tư công và ảnh hưởng đến mục tiêu tăng trưởng chung.
Về giải ngân vốn, theo ông Nguyễn Văn Hòa - Phó Chủ tịch UBND Thành phố Cần Thơ, có 3 nhóm nguyên nhân khiến giải ngân chưa đạt kỳ vọng. Đó là, bộ máy chính quyền cơ sở còn lúng túng trong phân cấp thủ tục đất đai, bồi thường sau khi sáp nhập đơn vị hành chính. Sự thiếu hụt cơ chế điều phối vùng dẫn đến khan hiếm cát, đá, khiến nhiều gói thầu phải thi công cầm chừng. Một số chủ đầu tư và nhà thầu chưa quyết liệt, năng lực thi công và vai trò người đứng đầu có nơi còn hạn chế.
TS.Đỗ Thiên Anh Tuấn - Trường Chính sách công và Quản lý Fulbright đề xuất các giải pháp trọng tâm thúc đẩy giải ngân đầu tư công năm 2026 như: Nâng chất lượng chuẩn bị đầu tư ngay từ đầu, coi đây là điều kiện tiên quyết của giải ngân; Điều hành kế hoạch vốn linh hoạt hơn trong năm, thay vì cố định cứng ngay từ đầu; Nâng cao trách nhiệm và năng lực của chủ đầu tư và ban quản lý dự án, coi đây là điểm tựa của giải ngân; Tháo gỡ có trọng tâm các nút thắt về đất đai, giải phóng mặt bằng và vật liệu xây dựng, vốn là những nguyên nhân phổ biến gây chậm tiến độ; Đặt giải ngân đầu tư công trong mối quan hệ phối hợp chặt chẽ với chính sách tiền tệ và các công cụ vĩ mô khác; Chuyển trọng tâm đánh giá từ tỷ lệ giải ngân sang hiệu quả và tác động của dự án;
Các chuyên gia cho rằng, để tháo gỡ nút thắt này, cần thay đổi cách tiếp cận trong quản lý đầu tư công và vật liệu xây dựng. Ngay từ khâu chuẩn bị dự án, việc xác định nhu cầu vật liệu phải được thực hiện song song với lập kế hoạch đầu tư, thay vì chờ đến khi triển khai thi công mới tìm nguồn cung. Đồng thời, cần tăng cường vai trò điều phối của các bộ, ngành và địa phương trong quy hoạch vật liệu xây dựng, bảo đảm tính liên vùng, liên tỉnh, nhất là đối với các dự án hạ tầng quy mô lớn như cao tốc, sân bay, cảng biển.
Một số ý kiến cũng đề xuất cần cải cách thủ tục hành chính theo hướng chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm, tạo điều kiện cho doanh nghiệp khai thác vật liệu hợp pháp được điều chỉnh công suất, mở rộng quy mô phù hợp với nhu cầu thực tế, nhưng vẫn bảo đảm yêu cầu về môi trường và phát triển bền vững. Cùng với đó, việc ứng dụng vật liệu thay thế, vật liệu tái chế cũng cần được khuyến khích nhằm giảm áp lực lên nguồn tài nguyên truyền thống.
Ở góc độ quản lý nhà nước, đại diện các cơ quan chuyên môn nhấn mạnh rằng vật liệu xây dựng không chỉ là yếu tố đầu vào đơn thuần mà còn gắn chặt với hiệu quả sử dụng vốn đầu tư công. Nếu không kiểm soát tốt khâu này, nguy cơ đội vốn, kéo dài thời gian thực hiện và giảm chất lượng công trình là rất lớn. Trong bối cảnh cả nước đặt mục tiêu hoàn thành hàng nghìn km đường cao tốc và nhiều dự án hạ tầng trọng điểm, yêu cầu đặt ra là phải có cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa quy hoạch đầu tư, quy hoạch vật liệu và tổ chức thực hiện dự án.
Nhìn về dài hạn, các chuyên gia thống nhất rằng đầu tư công sẽ tiếp tục là trụ cột quan trọng thúc đẩy tăng trưởng kinh tế trong giai đoạn 2026–2030. Tuy nhiên, để nguồn lực này thực sự trở thành động lực bền vững, cần đồng thời khơi thông dòng vốn, tháo gỡ các rào cản thể chế và đặc biệt là giải quyết dứt điểm bài toán vật liệu xây dựng. Chỉ khi những “nút thắt” này được tháo gỡ một cách căn cơ và đồng bộ, đầu tư công mới có thể phát huy trọn vẹn vai trò dẫn dắt, tạo nền tảng vững chắc để kinh tế Việt Nam bứt phá trong giai đoạn phát triển mới